references
F I L M J A KO M E D I U M O J Ę Z Y KO W E J N AT U R Z E . . .
305
tekstu. Współczesna, wywodząca się od Gadamera i Ricoeura hermeneutyka, definiuje tekst jako „mowę zapisaną” – otwartą na dialog, wielorakie znaczenia i potencjalnie performatywną. Tekstem byłby w tej perspektywie artefakt utrwalający pewne znaczenia (dalekie od oczywistych i niezależne od mentalnych intencji autora) i skierowany do uniwersalnego adresata. Ta bardzo szeroka kategoria koresponduje z używanym dziś intensywnie w badaniach kulturowych i dydaktyce pojęciem tekstu kultury, bliskim tradycji myśli amerykańskiego antropologa Clifforda Geertza, postrzegającego całą kulturę w kategoriach tekstu. W tej perspektywie film, rzecz jasna, wyraziście ujawnia tekstualną tożsamość, która w najogólniejszym znaczeniu [rozumiana jako niezbywalna reguła semiotycznej mediacji] jest (...) właściwa sposobowi istnienia tego, co rzeczywiste14. Podobnie jak aspekt językowości filmu, także jego wymiar tekstualny nie nabrał waloru ustalenia bezdyskusyjnego. W dyskursie filmoznawczym poglądowi o tekstualnej naturze sztuki żywych obrazów patronują semiotyczne koncepcje Rolanda Barthesa i Christiana Metza15. W myśl ich ustaleń obrazy filmowe sugerują znaczenia motywowane (a więc nie arbitralne) zarówno dosłowne, jak i symboliczne. Można w tym kontekście pominąć poczynione przez Metza uściślenie przypisujące pojedynczemu filmowi aspekt tekstu, zaś abstrakcyjnemu zbiorowi wszystkich środków filmowych – status systemu tekstualnego. Dalej idącym krokiem na drodze utożsamienia filmu z tekstem było uznanie przez Metza filmu za przejaw Barthes’owskiego écriture, czyli formy pisma, lub raczej pisania, co w istocie oznaczało funkcjonalne zrównanie filmu z literaturą. Rezygnując ze szczegółowego omówienia meandrów dyskursu łączącego zjawiska języka, tekstu i filmu (który to dyskurs nie rozstrzygnął jednoznacznie równania, że film =
14 R. Nycz, Tekstowy świat. Poststrtukturalizm a wiedza o literaturze, Universitas, Kraków 1993, s. 43. 15 Zob. R. Barthes, Problem znaczenia w filmie, przełożyli M. i M. Hendrykowscy, [w:] Film – język – rzeczywistość – osoba, Zakład Semiotyki Logicznej UW, Warszawa 1992; tenże: Retoryka obrazu, przeł. Z. Kruszyński, „Pamiętnik Literacki” 1985, z. 3, s. 289-302; Ch. Metz, Zagadnienia oznaczania w filmach fabularnych, przeł. R. Pragłowska, „Kultura i Społeczeństwo” 1967, z. 1; tenże: Le cinéma: langue ou langage?, „Communications” 1964, nr 4; tenże: La grande syntagmatique du film narratif, „Communications” 1966, nr 8; tenże: Langage et cinéma, Paris 1971.