Pamięć Świata

Dziedzictwo dokumentacyjne jest bezcennym świadectwem historii, rozwoju cywilizacyjnego świata, źródłem wiedzy o różnych kulturach i społeczeństwach, archiwum pamięci zbiorowej. Trudno byłoby przecenić jego znaczenie, zarówno dla różnych dyscyplin wiedzy, jak i dla kształtowania się tożsamości społeczeństw i grup społecznych oraz dla ich porozumienia i wzajemnego poznania.

Powstanie Programu Pamięć Świata (Memory of the World) w 1992 roku wynikało ze świadomości znaczenia, a jednocześnie strat i zagrożeń dziedzictwa dokumentacyjnego, konieczności zapewnienia jego długotrwałej ochrony oraz potrzeby upowszechnienia dostępu do niego. Wzrost tej świadomości na początku lat 90. XX wieku nie dziwi w związku z przemianami i konfliktami, jakie wówczas miały miejsce w Europie i w innych regionach świata oraz z gwałtownym rozwojem nowych technologii komunikacyjnych i informacyjnych, oznaczającym nowe, niespotykane wcześniej możliwości, ale i nowe wyzwania i zagrożenia dla ochrony i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego. Podstawowe cele Programu Pamięć Świata to prowadzenie i wspieranie działań służących zachowaniu dziedzictwa dokumentacyjnego, zwiększaniu jego dostępności, oraz budowaniu świadomości znaczenia zbiorów dokumentacyjnych.

Międzynarodowa Lista Pamięci Świata, tworzona od 1997 roku, jest spektakularnym instrumentem oddziaływania programu. Co dwa lata Dyrektor Generalny UNESCO, na wniosek Międzynarodowego Komitetu Doradczego (IAC) wpisuje na nią kolejne obiekty dziedzictwa dokumentacyjnego o szczególnym, ogólnoświatowym znaczeniu. Aby zostały wpisane, muszą spełniać kryteria określone w podstawowym dokumencie Programu Pamięć Świata: Memory of the World: General Guidelines.

Po 216. sesji Rady Wykonawczej UNESCO (2023 r.), Międzynarodowa Lista Programu UNESCO Pamięć Świata obejmuje 494 wpisy – dziedzictwo dokumentacyjne bardzo zróżnicowane pod względem treści, czasu i miejsc pochodzenia, formy, nośników, na których zostało utrwalone itd., odpowiadające szerokiej definicji dziedzictwa dokumentacyjnego przyjętej w General Guidelines. Osiemnaście wpisów reprezentuje dziedzictwo dokumentacyjne zgłoszone przez polskie instytucje.

Prace nad polskimi propozycjami na międzynarodową Listę koordynuje utworzony w 1996 roku Polski Komitet Programu Pamięć Świata, współdziałając z Polskim Komitetem ds. UNESCO, instytucjami dziedzictwa i ekspertami. Zgłaszanie przez Polski Komitet ds. UNESCO polskich kandydatur na Międzynarodową Listę odbywa się na podstawie „Krajowej procedury dotyczącej składania wniosków o wpis na Międzynarodową Listę Pamięci Świata”.

Prace Programu Pamięć Świata obejmują także inne działania, dotyczące zarówno ratowania, ochrony i udostępniania konkretnych obiektów i zbiorów dziedzictwa dokumentacyjnego, jak i polityki w tych dziedzinach. Przykładem może być Projekt PERSIST, który funkcjonuje jako platforma dyskusji i współpracy dotyczącej digitalizacji, zachowania dziedzictwa cyfrowego, m.in. polityki i standardów jego selekcji oraz tworzenia warunków technicznych zapewniających trwałą dostępność archiwizowanego dziedzictwa cyfrowego (m.in. repozytoria oprogramowania). W ostatnich latach przy wsparciu Japonii, odbyły się światowe fora nt. polityk (Global Policy Forum) dotyczących zachowania i ochrony dziedzictwa dokumentacyjnego w sytuacjach nadzwyczajnych. Program Pamięć Świata wspiera projekty w dziedzinie zachowania i ochrony dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym szkoleń, w różnych regionach, a także dotyczące badań oraz edukacji nt. dziedzictwa dokumentacyjnego.

Polska – kraj doświadczony utratą ogromnej części dziedzictwa dokumentacyjnego w rezultacie rozbiorów, a zwłaszcza II wojny światowej – aktywnie wspiera Program Pamięć Świata od początku jego istnienia. Pierwsze Spotkanie Międzynarodowego Komitetu Doradczego (IAC) Programu Pamięć Świata, stanowiącego najwyższe ciało eksperckie doradzające UNESCO w sprawach dotyczących realizacji Programu Pamięć Świata, miało miejsce we wrześniu 1993 roku w Pułtusku. Dziesięć lat później, również w Polsce, odbyło się Szóste Spotkanie IAC (Gdańsk, sierpień 2003). W rezultacie I Spotkania IAC przyjęto plan działania podkreślający rolę UNESCO w uwrażliwianiu rządów i organizacji międzynarodowych na problem zachowania dziedzictwa dokumentacyjnego oraz wspomnianą już, szeroką definicję tego rodzaju dziedzictwa. Obejmuje ono różne typy dokumentów, m.in.: dokumenty i kolekcje archiwalne, rękopisy, druki o szczególnej wartości dokumentacyjnej, inskrypcje, dokumenty audiowizualne, zarówno na nośniku analogowym, jak i cyfrowym. W 2011 roku w Warszawie odbyła się IV Międzynarodowej Konferencji Programu Pamięć Świata pt. „Kultura-Pamięć-Tożsamość”, która dała asumpt do podjęcia prac nad powstaniem międzynarodowego Zalecenia w sprawie zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym w postaci cyfrowej (Recommendation concerning the preservation of, and access to, documentary heritage including in digital form), przyjętego przez UNESCO w 2015 roku. Polska aktywnie wspierała prace nad Zaleceniem na wszystkich etapach, inicjując rezolucje Konferencji Generalnej i decyzje Rady Wykonawczej UNESCO, organizując spotkania ekspertów i uczestnicząc w konsultacjach i debatach nad tekstem. Przyjęcie Zalecenia oznacza tym donioślejszy sukces, że jest to pierwszy i jedyny obecnie instrument prawny o zasięgu ogólnoświatowym, poświęcony specyficznie dziedzictwu dokumentacyjnemu, analogowemu i cyfrowemu, co wypełnia istotną lukę, jaka dotąd występowała w prawie międzynarodowym dotyczącym dziedzictwa ludzkości. Można powiedzieć, że po raz pierwszy dokumentacyjne źródła historyczne otrzymują kompleksowe wsparcie normatywne o ogólnoświatowym zasięgu, w zakresie ochrony i dostępu.