Misja UNESCO
„Jako wyspecjalizowana agenda Narodów Zjednoczonych, na mocy swojej Konstytucji UNESCO przyczynia się do budowy pokoju, eliminacji biedy, do zrównoważonego rozwoju oraz dialogu intelektualnego przez edukację, nauki, kulturę, komunikację i informację”.
Deklaracja Misji [W:] Strategia średnioterminowa UNESCO 2022–2029 (41 C/4)
UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury) powstała na mocy Aktu Konstytucyjnego, podpisanego 16 listopada 1945 roku przez 37 państw, w tym Polskę, który wszedł w życie w 1946 roku. Dziś UNESCO liczy 194 państwa członkowskie i 12 członków stowarzyszonych.
Akt Konstytucyjny UNESCO rozpoczyna zdanie, które stwierdza, że „wojny biorą początek w umysłach ludzi, [a] więc i w umysłach ludzi musi być zbudowana obrona pokoju”. Streszcza ono stałą misję UNESCO, jakkolwiek wyrażaną w kolejnych Strategiach średnioterminowych UNESCO w formie dostosowywanej do każdorazowych nowych wyzwań, potrzeb, kontekstów lub uwarunkowań społecznych i międzynarodowych, charakteryzujących różne okresy działalności Organizacji.
Od chwili powstania UNESCO wciąż potwierdza się prawdziwość i waga tego stwierdzenia, dojmująco oczywistego zaraz po tragedii II wojny światowej, której okrucieństwo i niszczycielska siła uświadomiły powszechnie skalę zagrożeń i zbrodni, do jakich zdolna jest ludzkość. Doświadczenie II wojny światowej doprowadziło do powstania ONZ i systemu Narodów Zjednoczonych, opartego na Karcie Narodów Zjednoczonych, a następnie do przyjęcia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (1948) i powstania prawa międzynarodowego wprowadzającego w życie jej postanowienia.
System oparty na Karcie Narodów Zjednoczonych i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka do dziś jest podstawą ładu międzynarodowego, mimo zagrożeń i prób, jakim zostaje nieustannie poddawany: totalitaryzm nie skończył się bowiem wraz z II wojną światową, podobnie jak inne formy autokracji, ekspansji i agresji w stosunkach międzynarodowych i społecznych, żelazna kurtyna upadła dopiero w końcu XX wieku, zaczęły też powstawać nowe podziały, a w ostatnich latach wojny, konflikty, łamanie praw człowieka i prawa humanitarnego oraz niestabilność nabierają nowego impetu.
Misja budowania obrony pokoju w umysłach ludzi potwierdza swoją aktualność nie tylko w obliczu bezpośrednich, tragicznych doświadczeń i wydarzeń, takich jak wojny, konflikty, katastrofy, klęski i kryzysy, które są ich następstwem. Jej znaczenie wiąże się także z niektórymi skutkami gwałtownego rozwoju nauki, technologii i gospodarki w ciągu ostatnich dekad i związanych z nim nowych, bezprecedensowych możliwości. Przekonujemy się codziennie, że rozwój ten może zarówno służyć rozwojowi społecznemu, pokojowi, prawom człowieka, wolności i demokracji, jak i przyczynić się do realizacji przeciwnych im celów. Na przykład, negatywne skutki działalności człowieka dla klimatu i środowiska już od długiego czasu należą do najpilniejszych wyzwań w skali świata i wciąż niedostateczne okazują się środki podejmowane, aby je ograniczyć – także w zakresie rozwijania świadomości społecznej i edukacji.
W ramach Systemu Narodów Zjednoczonych UNESCO pełni funkcję agendy wyspecjalizowanej w dziedzinach edukacji, nauki, kultury oraz komunikacji i informacji. Jest organizacją multilateralną o zasięgu globalnym, koordynującą, wspierającą oraz inicjującą i realizującą działania (w tym instrumenty prawa międzynarodowego i programy), służące opartym na prawach człowieka: pokojowi, trwałemu rozwojowi, międzynarodowej współpracy i postępowi w wymienionych dziedzinach. Szeroki mandat UNESCO predestynuje tę organizację do podejmowania wyzwań o charakterze interdyscyplinarnym i transdyscyplinarnym, co stanowi warunek konieczny znajdowania skutecznych, adekwatnych do problemów rozwiązań w odniesieniu do wielu aspektów tzw. globalnej zmiany, w tym dotyczących takich wyzwań jak przemoc, dyskryminacja, dezinformacja i mis-informacja jako zagrożenia demokracji i rozwoju, zmiany klimatyczne, zagrożenia bioróżnorodności oraz dziedzictwa i różnorodności kultur, tożsamości, spójności społecznej, rosnące nierówności w dostępie do edukacji, wiedzy, informacji, problemy dostępu do wody pitnej i bezpieczeństwa wodnego, wyzwania w dziedzinie praw człowieka i etyki wynikające z rozwoju technologii cyfrowych (w tym sztucznej inteligencji), problemy w dziedzinie bioetyki i szereg innych.
Mobilizowanie wspólnoty międzynarodowej, rządów, ekspertów, społeczeństwa obywatelskiego i społeczności lokalnych w celu ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego oraz współpracy w dziedzinach edukacji, nauki, kultury oraz komunikacji i informacji należy do podstawowych zadań UNESCO.
Ochronie dziedzictwa służą uchwalane w wyniku szerokich konsultacji oraz negocjacji międzyrządowych akty normatywne, a także programy stymulujące międzynarodową współpracę. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (Haga, 1954), Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury (Paryż, 1970), Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Paryż, 1972), Konwencja o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego (Paryż, 2001), Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (Paryż, 2003) i Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego (Paryż, 2005) są podstawowymi instrumentami wpływającymi na politykę poszczególnych państw w zakresie dziedzictwa kulturowego. Są także punktem odniesienia dla działań sektora obywatelskiego. Jako akty prawa międzynarodowego generują szeroką współpracę na poziomie rządów, środowisk eksperckich i społeczności lokalnych, m.in. Sieć Miast Kreatywnych UNESCO.
W dziedzinie kultury UNESCO przyświecają trzy strategiczne cele:
- wypracowywanie i wdrażanie norm prawnych, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony dziedzictwa kulturowego;
- ochrona różnorodności kulturowej i wspieranie dialogu kultur w oparciu o poszanowanie praw człowieka i zasad demokracji;
- wzmocnienie związków pomiędzy kulturą a rozwojem na poziomie polityk kulturalnych (międzynarodowych i krajowych) oraz przez upowszechnianie dobrych praktyk i wymianę doświadczeń, czego istotnym przykładem jest światowa konferencja UNESCO nt. polityk kulturalnych i zrównoważonego rozwoju – MONDIACULT 2022 i procesy, które uruchomiła.
Równie ważne dla UNESCO są działania w dziedzinie edukacji. Ich celem jest umożliwienie, we współdziałaniu z rządami i w ramach systemu Narodów Zjednoczonych, realizacji prawa do edukacji jako prawa człowieka, które dotyczy wszystkich, we wszystkich regionach świata, i zapewnienie powszechnej edukacji, o jakości odpowiadającej wymogom współczesności. Służą temu zarówno liczne, różnorodne projekty adresowane do krajów członkowskich, działania sieci współpracy, takie jak Katedry UNESCO, Sieć Szkół Stowarzyszonych UNESCO czy Sieć Miast Uczących się, publikacje ośrodków badawczych, mobilizowanie pomocy, zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych i na rzecz najbardziej potrzebujących krajów i regionów świata – jak i istotna funkcja, jaką UNESCO pełni w zakresie rozwijania polityk i współpracy na wszystkich poziomach (por. niżej nt. Agendy 2030 ONZ na rzecz Zrównoważonego Rozwoju).
Innym istotnym obszarem mandatu UNESCO są działania mające na celu wyrównanie dostępu do wiedzy naukowej, nauki i technologii pomiędzy społeczeństwami, grupami społecznymi i regionami świata, wspieranie rozwoju nauki i współpracy naukowej, w zakresie zarówno nauk ścisłych i przyrodniczych, jak i nauk społecznych i humanistycznych, oraz wykorzystanie nauki i technologii na rzecz trwałego rozwoju, pokoju i Planety.
W tym obszarze kompetencje UNESCO w ramach systemu Narodów Zjednoczonych dotyczą również bioetyki oraz etyki nauki i technologii – zarówno na poziomie refleksji, której służą takie fora eksperckie jak Światowa Komisja ds. Etyki Wiedzy Naukowej i Technologii (COMEST) i Międzynarodowy Komitet Bioetyczny (IBC) – jak i tworzenia instrumentów prawnych, takich jak Powszechna Deklaracja o genomie ludzkim i prawach człowieka (1997), Powszechna Deklaracja o genetyce i prawach człowieka (2005), Zalecenie w sprawie etyki sztucznej inteligencji (2021), Zalecenie w sprawie otwartej nauki (2021), Zalecenie w sprawie nauki i naukowców (2017) i wiele innych. Istotny dla zdolności UNESCO do podejmowania tego rodzaju zagadnień jest jej szeroki, wielodyscyplinarny mandat. Umożliwił on także powstanie i przyjęcie w 2005 r. Konwencji o zwalczaniu dopingu w sporcie. Elementem działań UNESCO są również inicjatywy w obszarze przewidywania scenariuszy przyszłości (foresight) oraz rozwijania umiejętności wykorzystywania antycypacji przyszłości do diagnozowania nowych teraźniejszych tendencji i wyzwań (futures literacy, FL).
W dziedzinie komunikacji i informacji UNESCO ma wyjątkowy mandat, pozycję i osiągnięcia w skali systemu NZ w zakresie obrony podstawowej wolności wypowiedzi i bezpieczeństwa dziennikarzy, prawa do informacji, przeciwdziałania dezinformacji i mis-informacji, rozwijania i upowszechniania umiejętności cyfrowych oraz kompetencji medialnych i informacyjnych, i proponowania rozwiązań służących ochronie praw człowieka w dzisiejszych czasach nazywanych „erą cyfrową” (digital age), w procesach określanych jako „rewolucja cyfrowa”, „przemysł 4.0”, „rozwój społeczeństwa informacyjnego” czy „budowanie społeczeństw wiedzy”, w tym zmniejszaniu luki cyfrowej promowaniu wielojęzyczności i otwartego dostępu. Do instrumentów prawnych w tym zakresie, oprócz już wymienianych należy m.in. Zalecenie w sprawie otwartych zasobów edukacyjnych (2019).
Istotne miejsce zajmuje wspieranie zachowania, ochrony i upowszechniania dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, analogowego i cyfrowego, czemu służy Program Pamięć Świata oraz instrumenty międzynarodowe, zwłaszcza Zalecenie w sprawie zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym dziedzictwa cyfrowego (2015).
We wszystkich obszarach swojego mandatu UNESCO prowadzi działania na rzecz dwóch globalnych priorytetów (ang. Global Priorities), którymi są „Afryka” i „Równość płci” oraz dwóch grup priorytetowych (ang. Priority Groups) - “Młodzież” (ang. Youth) i „Małe Rozwijające się Państwa Wyspiarskie” (SIDS, ang. Small Island Developing States). Wyróżnienie tych priorytetów i grup odzwierciedla silne przekonanie państw członkowskich UNESCO o szczególnie pilnym, a jednocześnie stałym charakterze potrzeby mobilizacji wysiłków na ich rzecz.
Wypełniając swoją misję, UNESCO aktywnie uczestniczyło w stworzeniu i realizacji Milenijnych Celów Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych (2000–2015), a następnie przyjętej w 2015 r., obecnie realizowanej przez system Narodów Zjednoczonych, Agendy 2030 na rzecz Zrównoważonego Rozwoju i jej 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju (SDGs: Sustainable Development Goals), pełniąc rolę wiodącej agendy ONZ w zakresie SDG-4 („Zapewnić wszystkim edukację włączającą na wysokim poziomie i promować uczenie się przez całe życie”), dotyczącego powszechnej, wysokiej jakości edukacji i wyrównania szans edukacyjnych w skali świata i społeczeństw, a także wnosząc istotny wkład do pozostałych Celów, akcentując w szczególny sposób:
- wysoką jakość edukacji i edukację włączającą jako fundamenty zrównoważonego rozwoju;
- kulturę jako kluczowy czynnik zrównoważonego rozwoju, ochronę i zarządzanie dziedzictwem, w tym przeciwdziałanie nielegalnemu handlowi i przenoszeniu własności dóbr kultury;
- podstawową wolność wypowiedzi i bezpieczeństwo dziennikarzy, niezależne, pluralistyczne media, przeciwdziałanie dezinformacji oraz dostęp do informacji i wiedzy jako fundamenty zrównoważonego rozwoju;
- kluczowe znaczenie nauki dla zrównoważonego rozwoju;
- równość płci i wzmocnienie pozycji kobiet jako warunek zrównoważonego rozwoju i pokoju na świecie;
- podmiotowość młodzieży – nie tylko wagę zapewnienia jej dostępu do wysokiej jakości edukacji, lecz również umożliwienie realnego wpływu młodych ludzi na świat; także kwestie przeciwdziałania przemocy i radykalizacji wśród młodych.
Powyższa perspektywa UNESCO jest odzwierciedlona w dokumentach końcowych Szczytu Przyszłości ONZ (Nowy Jork, 2024), przyjętych w celu przyspieszenia realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju podczas ostatnich lat wprowadzania w życie Agendy 2030.
W XXI wieku wojny, konflikty, klęski i katastrofy naturalne z dużą intensywnością przypominają o krytycznym znaczeniu UNESCO – w ramach jej mandatu dotyczącego edukacji, nauki, kultury i dziedzictwa oraz komunikacji i informacji – w sytuacjach nadzwyczajnych, nieraz o nagłym przebiegu, oraz w następujących po nich procesach odbudowy. Spowodowało to wzmocnienie w działalności UNESCO nacisku na reagowanie na tego rodzaju kryzysy, jak również wspieranie działań służących prewencji, poprawie odporności społecznej i lepszemu przygotowaniu zarówno społeczeństw, jak i społeczności międzynarodowej do reagowania w nadzwyczajnych okolicznościach.