Funkcjonowanie UNESCO

Zasady i procedury regulujące funkcjonowanie UNESCO, w tym jej organów, zebrane są w „Tekstach podstawowych” (ang. Basic Texts), aktualizowanych co dwa lata. 

Konferencja Generalna jest głównym organem decyzyjnym UNESCO określonym w Akcie Konstytucyjnym UNESCO. Tworzą ją wszystkie państwa członkowskie Organizacji. Określa ona strategię i główne kierunki pracy UNESCO, w tym program i budżet. Konferencja Generalna wybiera członków Rady Wykonawczej oraz innych organów i ciał wybieralnych, jak również co cztery lata mianuje Dyrektora Generalnego. Obrady Konferencji Generalnej zwoływane są co dwa lata. Uczestniczą w nich państwa członkowskie oraz – bez prawa głosu – kraje stowarzyszone, a jako obserwatorzy inne zapraszane państwa, organizacje międzyrządowe, rządowe i pozarządowe. Każde państwo członkowskie posiada jeden głos. Konferencja Generalna obraduje raz na dwa lata na sesjach zwykłych, z możliwością zwołania nadzwyczajnych sesji pomiędzy nimi. Oficjalnymi językami UNESCO, w tym obrad jej organów, są: angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski. Językami roboczymi, używanymi jako wyłączne w części korespondencji UNESCO, spotkań i w bieżących pracach Sekretariatu są angielski i francuski.

Radę Wykonawczą tworzą przedstawiciele 58 krajów członkowskich wybieranych w tajnym głosowaniu podczas zwykłych sesji Konferencji Generalnej. Jej skład odzwierciedla różnorodność geograficzną Organizacji. Jest on ustalany według Grup Elektoralnych (Basic Texts, cz. „C” App. 2), funkcjonujących w ramach podziału UNESCO na Regiony (Basic Texts, cz. „I”). Rada Wykonawcza jest organem decyzyjnym w sprawie działań UNESCO pomiędzy sesjami Konferencji Generalnej, w tym w sytuacjach nadzwyczajnych, oraz nadzoruje wykonanie przyjmowanych przez Konferencję Generalną: programu i budżetu UNESCO, strategii UNESCO, w tym strategii średnioterminowych stanowiących ramy dla każdorazowego programu i budżetu UNESCO, a także innych zadań powierzanych jej przez Konferencję Generalną. Rada Wykonawcza przygotowuje także agendę obrad Konferencji Generalnej, opiniuje projekty programu i budżetu oraz strategii średnioterminowej UNESCO, a także przeprowadza wybór Dyrektora Generalnego UNESCO i rekomenduje Konferencji Generalnej jego mianowanie. Zwoływana jest dwa razy w roku na sesjach zwykłych, z możliwością zwołania nadzwyczajnych sesji. 

Dyrektor Generalny jest najwyższym urzędnikiem UNESCO. Zarządza UNESCO oraz reprezentuje Organizację na zewnątrz. Formułuje propozycje sposobu wdrażania rezolucji Konferencji Generalnej i decyzji Rady Wykonawczej, przedkłada projekty czteroletniego programu UNESCO, projekty dwuletniego budżetu oraz projekty strategii UNESCO. Występuje także do Konferencji Generalnej i Rady Wykonawczej z własnymi inicjatywami. Wraz z podległym mu aparatem urzędniczym w siedzibie UNESCO w Paryżu i biurach terenowych w Regionach, subregionach i niektórych państwach członkowskich tworzy Sekretariat UNESCO. 

Na szczeblu dyplomatycznym państwa członkowskie reprezentują ich stali przedstawiciele przy UNESCO, wspomagani przez krajowy personel w stałych przedstawicielstwach. Państwa i niektóre organizacje mające status obserwatorów reprezentują ich stali obserwatorzy.

Komitety Narodowe. Do UNESCO należą 194 państwa członkowskie, a ponadto 12 krajów o statusie członków stowarzyszonych. Jest 199 komitetów narodowych ds. UNESCO – w tym we wszystkich państwach członkowskich, co wynika z Aktu Konstytucyjnego UNESCO. Istotnym dokumentem UNESCO określającym działalność i rolę komitetów narodowych jest również Karta Komitetów Narodowych ds. UNESCO. Ustanawiane przez rządy, pełnią funkcje doradcze wobec nich, mają udział w realizacji programów UNESCO w swoich krajach oraz stanowią ważny łącznik pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a Organizacją. M.in. dostarczają opracowań związanych z realizowanym programem i pomagają wprowadzać w życie różne inicjatywy, takie jak programy szkoleń, badań, akcje uwrażliwiania społecznego i kampanie prasowe. Komitety rozwijają również partnerską współpracę z sektorem prywatnym, który angażuje się w działania firmowane przez UNESCO, wnosząc wkład techniczny i środki finansowe. UNESCO pełni szczególną rolę w Systemie Narodów Zjednoczonych i współpracuje z licznymi organizacjami o zasięgu regionalnym i narodowym. Około 380 organizacji pozarządowych utrzymuje oficjalne relacje z Organizacją, a kilkaset współpracuje z nią w ramach konkretnych projektów.

Budżet. Działania UNESCO są finansowane z budżetu regularnego i ze środków pozabudżetowych. Dwuletni budżet regularny jest finansowany przez Państwa członkowskie ze składek, których wysokość dla każdego kraju jest określona. UNESCO dysponuje również środkami pozabudżetowymi, pochodzącymi z dobrowolnych dotacji państw członkowskich i innych podmiotów, zasilającymi poszczególne programy, a w szczególności działania w terenie.