• Światowy Geopark UNESCO Łuk Mużakowa

Terytoria które obejmuje Geopark

Według podziału fizycznogeograficznego geopark obejmuje Wał Mużakowski, należący do Wzniesień Łużyckich. Na północy jednostka ta graniczy z Kotliną Zasiecką, na wschodzie zaś styka się ze Wzniesieniami Żarskimi. Na południu Łuk Mużakowa graniczy z Borami Mużakowskimi, a dalej ku wschodowi z Borami Dolnośląskimi. Na terenie Niemiec, należy on do Wzniesień Łużyckich.

Wał Mużakowski jest to ciąg wzniesień morenowych, rozciągających się od miejscowości Tuplice, Trzebiel i Łęknica po stronie polskiej do Weißwasser, Dőbern po stronie niemieckiej. W środkowej części pasmo wzgórz morenowych rozcięte jest doliną rzeki Nysy Łużyckiej, która wyznacza jednocześnie granicę między Polską i Niemcami.

Pod względem administracyjnym łuk wzniesień morenowych położony jest w obrębie niemieckich landów: Saksonii, (powiat Görlitz) i Brandenburgii (powiat Spree-Neiße) oraz województwa lubuskiego w Polsce (powiat żarski). Całkowita powierzchnia łuku jako formy morfologicznej wynosi około 170 km², z czego w Polsce znajduje się 75 km², w Brandenburgii 54 km², a w Saksonii 41 km².

Łuk Mużakowa jest strukturą glacitektoniczną, która w skali Europy Środkowej wyróżnia się z uwagi na swoją wielkość, kształt i stan zachowania. Powstała w efekcie wieloetapowego oddziaływania lądolodu z okresu zlodowaceń południowo- i środkowopolskich. Szczególną uwagę zwraca bardzo regularny kształt wału morenowego. Jest on doskonale widoczny na mapach topograficznych i cyfrowych modelach rzeźby terenu, w formie podkowy otwartej ku północy, której rozpiętość ramion i głębokość łuku wynosi nieco ponad 20 km. Forma ta odzwierciedla kształt jęzora lodowcowego.

Łuk Mużakowa posiada budowę glacitektoniczną, to znaczy że skały osadowe, z których jest zbudowany, zostały przez lądolód wychylone ze swojego pierwotnego położenia. Są to, obok piaszczysto-żwirowych utworów morenowych, starsze od okresu glacjalnego utwory mułków, iłów, piasków i węgli brunatnych. W ich obrębie udokumentowano i eksploatowano szereg złóż węgli brunatnych, iłów ceramicznych i piasków szklarskich.

Podziemna i odkrywkowa eksploatacja węgla brunatnego trwała w granicach Łuku Mużakowa od połowy XIX do drugiej połowy XX wieku. Obecnie w jego krajobrazie, obok naturalnych form terenu o genezie lodowcowej, widoczne są liczne pogórnicze zagłębienia terenu wypełnione wodą. Składają się one na unikalny w skali europejskiej krajobraz pojezierza antropogenicznego, w którym dominują zbiorniki wypełnione wodą o błękitnym i rdzawo-pomarańczowym zabarwieniu, związanym z chemizmem związków żelaza.

Na zdjęciach poniżej (od lewej):
Ścieżka geoturystyczna "Dawna Kopalnia Babina" w rejonie Łęknicy (Polska). Formy erozji wód opadowych na hałdach dawnej kopalni węgla brunatnego;
Park Rododendronów w Kromlau (Niemcy, Saksonia). Kompozycja architektury ogrodowej z XIX wieku zbudowana ze słupów bazaltowych przytransportowanych konno z rejonu Görlitz;
Zbiornik kwaśnych wód pokopalnianych w odkrywkowym wyrobisku węgla brunatnego w polskiej części geoparku, na północ od Łęknicy;
Ścieżka geoturystyczna "Dawna kopalnia Babina" w rejonie Łęknicy. Zbiornik "Jedynka", zawodnione wyrobisko odkrywkowe węgli brunatnych i iłów ceramicznych wykorzystywane obecnie jako nurkowisko;
Dawna kopalnia węgla brunatnego "Babina" w rejonie Łęknicy (Polska). Zawodniona niecka z osiadania terenu nad wyrobiskami kopalni podziemnej. W centralnej części widoczny dawny nasyp transportowy;
Barwa wód pokopalnianych w dawnym wyrobisku odkrywkowym węgla brunatnego w rejonie Łęknicy (Polska). Rdzawe kolory związane są z dużą zawartością związków żelaza;
Krajobraz pokopalniany w niemieckiej części geoaparku Łuk Mużakowa;
Tak zwane "Cztery kolorowe jeziorka". Położone blisko siebie pokopalniane zbiorniki o skrajnie zróżnicowanej barwie wód. Równoległe ułożenie dawnych wyrobisk wyznacza przebieg pokładów węgla brunatnego, zafałdowanych przez lodowiec;
Barwa wód pokopalnianych dawnej odkrywki węgla brunatnego - dawna kopalnia "Babina" w rejonie Łęknicy (Polska).
Fot. © wszystkich zdjęć: Archiwum Światowego Geoparku UNESCO Łuk Mużakowa
Autorem opisów wszystkich zdjęć jest dr Jacek Koźma

Równie istotnym elementem krajobrazowym obszaru są, znajdujące się w granicach polsko-niemieckiego obszaru Łuku Mużakowa, zabytkowe parki ogrodowe. Do najbardziej atrakcyjnych i najlepiej znanych należy Park Księcia Pücklera położony w pobliżu Bad Muskau po stronie niemieckiej i Łęknicy po stronie polskiej, o nazwie Park Mużakowski. Obiekt ten jest wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO i stanowi przykład najwybitniejszych osiągnięć europejskiej architektury ogrodowej dziewiętnastego stulecia. Podobny charakter posiada także pobliski Park Rododendronów w Kromlau. Jego turystyczną wizytówką jest dziewiętnastowieczny most zbudowany z fragmentów słupów bazaltowych przywiezionych z kamieniołomów południowych Łużyc.

Na zdjęciach poniżej (od lewej):
Wieża widokowa nad dawnym wyrobiskiem odkrywkowym węgla brunatnego "Felixsee" w pobliżu Döbern (Niemcy, Brandenburgia);
Park Mużakowski, widok na Nowy Zamek w Bad Muskau. W głębi dolina granicznej rzeki Nysy Łużyckiej;
Nowy Zamek w Parku Mużakowskiem (Fürst-Pückler-Park) w niemieckiej części geoparku, (Niemcy, Saksonia).
Fot. © wszystkich zdjęć: Archiwum Światowego Geoparku UNESCO Łuk Mużakowa
Autorem opisów wszystkich zdjęć jest dr Jacek Koźma

W roku 2001 polska część Łuku Mużakowa została objęta ochroną prawną w formie parku krajobrazowego, o nazwie „Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa”, którego powierzchnia wynosi 18 200 ha. W jego obszarze udokumentowano występowanie wielu chronionych gatunków roślin naczyniowych oraz ważek, ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków. Do wyjątkowo rzadkich i chronionych gatunków roślin należy wrzosiec bagienny i seler więzłobaldachowy, a zwierząt traszka górska, bąk, bielik, rzęsorek rzeczek, nocek łydkowłosy oraz wilk. Najbardziej cennym obiektem przyrodniczym parku krajobrazowego jest rezerwat „Nad Młyńską Strugą”, położony w rejonie ujścia meandrującej rzeki Skrody do Nysy Łużyckiej. Jest to rezerwat leśny, utworzony dla ochrony nadrzecznych lasów łęgowych.

Na zdjęciach poniżej (od lewej): bielik, rzekotka drzewna, zalotka większa, selery więzłobaldachowe, wrzosiec bagienny, Rezerwat przyrody Nad Młyńską Strugą.
Fot. © wszystkich zdjęć: Krzysztof Gajda/Zespół Parków krajobrazowych Województwa Lubuskiego

Zwiedzając geopark Łuk Mużakowa można wyraźnie zaobserwować współwystępowanie i przenikanie się wielu unikalnych w skali europejskiej walorów krajobrazu naturalnego, antropogenicznego i kulturowego. Ta specyficzna cecha regionu jest od dawna przedmiotem różnotematycznych analiz i badań naukowych, których wyniki były podstawą do utworzenia geoparku.

Dzięki pracom projektowym polskiego i niemieckiego Stowarzyszenia o nazwie „Geopark Łuk Mużakowa”, w roku 2006 Łuk Mużakowa uzyskał certyfikat, jako siódmy Narodowy Geopark Niemiec, a w roku 2009 jako pierwszy Narodowy Geopark Polski (Krajowy Geopark Łuk Mużakowa). Od września 2011 roku, po złożeniu aplikacji i jej pozytywnej międzynarodowej rekomendacji, polsko-niemiecki obszar Łuku Mużakowa posiada status transgranicznego Geoparku stowarzyszonego w Sieci Geoparków Europejskich. Od roku 2015, kiedy na 38. sesji Konferencji Generalnej UNESCO powołano nowy program Nauk Geologicznych i Geoparków, Łuk Mużakowa zaliczony został do grona Światowych Geoparków UNESCO.

Wiedza na temat walorów krajobrazowych geoparku udostępniana jest odwiedzającym w formie popularnonaukowej w centrach informacyjnych. Znajdują się one po stronie niemieckiej w Döbern, a po stronie polskiej w Łęknicy. Zwiedzanie obszaru, indywidualne lub grupowe z przewodnikiem, najlepiej jest zaplanować według tematycznych ścieżek pieszych i rowerowych związanych z geologią i historią górnictwa. Są to, w niemieckiej części geoparku, trasy geoturystyczne przedstawiające rozwój Doliny Nysy Łużyckiej, historię górnictwa i rekultywację terenów poeksploatacyjnych oraz historię łużyckiego przemysłu szklarskiego. Dużymi atrakcjami dla geoturystów są tutaj wieża widokowa nad zbiornikiem pokopalnianym „Felixsee” oraz Park Głazów Narzutowych w Nochten, w skasońskiej części geoparku. W polskiej części geoparku do najbardziej atrakcyjnych należy ścieżka geoturystyczna „Dawna kopalnia Babina”. Znajduje się ona, w bezpośrednim sąsiedztwie miasta Łęknicy oraz Parku Mużakowskiego. Trasa pieszo-rowerowej ścieżki, przebiega w obszarze pojezierza antropogenicznego, a jej największą atrakcję stanowi wieża widokowa. Inną formą poznawania geoparku są wycieczki Mużakowską Kolejką Leśną, która jest obiektem muzeum kolejnictwa, związanym z transportem drewna i kopalin ilastych. Jej trasa przebiega w krajobrazie Łuku Mużakowa, z Weißwasser do Kromlau i Parku Mużakowskiego w Bad Muskau. Podobnym obiektem w mniejszej skali jest dawna kolejka kopalniana wokół dawnej cegielni w Klein Kölzig, która w najbliższym czasie będzie nową siedzibą biura geoparku i jednym z trzech centrów informacyjnych, znajdujących się obecnie w budowie.

Na zdjęciach poniżej (od lewej):
Trasa turystyczna w geoparku, Niemcy;
Trasa geoturystyczna, krajobraz pogórniczy w geoparku;
Przykład tablicy edukacyjnej na trasie geoturystycznej w niemieckiej części geoparku (Brandenburgia);
Budynek dawnej cegielni w Klein Kölzig (Brandenburgia, Niemcy). Obecna siedziba biura geoparku. W popbliżu cegielni znajduje się trasa dawnego transportu iłów, obecnie kolejka turystyczna.
Fot. © wszystkich zdjęć: Archiwum Światowego Geoparku UNESCO Łuk Mużakowa
Autorem opisów wszystkich zdjęć jest dr Jacek Koźma

Geopark Świętokrzyski, posiadający od 21 kwietnia 2021 roku status Światowego Geoparku UNESCO, jest polskim geoparkiem funkcjonującym również pod angielską nazwą Holy Cross Mountains Geopark.

W świetle najnowszego podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne Geopark Świętokrzyski położony jest w zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Obszar ten graniczy od zachodu i południa ze Wzgórzami Łopuszańskimi, Pasmem Przedborsko-Małogoskim, Doliną Nidy oraz Pogórzem Szydłowskim. Pod względem administracyjnym, Geopark obejmuje terytorium pięciu gmin powiatu kieleckiego: Kielce, Chęciny, Morawica, Nowiny i Piekoszów, tworzących wspólnie jednolity obszar o wyraźnie wyodrębnionych granicach i powierzchni 526 km2.

Pod względem geologicznym obszar geoparku leży na styku południowej (kieleckiej) części trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich (zwanej również kielecką strefą fałdów) z tzw. osłoną permsko-mezozoiczną. Paleozoik świętokrzyski jest jedynym fragmentem tzw. Transeuropejskiego Szwu Tektonicznego (TESZ) na terenie Polski, odsłoniętym na powierzchni i zawierającym profile skał osadowych reprezentujących wszystkie systemy geologiczne, od kambru po perm. Z tego względu stanowi on dla wielu badaczy obszar kluczowy dla rekonstrukcji ewolucji tektonicznej centralnej Europy. Odsłonięcia profili geologicznych, związane z osłoną permsko-mezozoiczną oraz pokrywą osadów kenozoicznych, uzupełniają obraz georóżnorodności obszaru Geoparku o skały reprezentujące pozostałe systemy geologiczne, od permu po czwartorzęd. Z profilami skał osadowych związane są liczne i zróżnicowane zjawiska geologiczne (tektonika, mineralizacja, kras). Struktury tektoniczne (fałdy, spękania, uskoki) widoczne w wielu stanowiskach na terenie geoparku reprezentują trzy najważniejsze cykle górotwórcze, które miały miejsce w fanerozoiku: kaledoński, waryscyjski i alpejski. Ze strefami spękań związana jest mineralizacja hydrotermalna w postaci licznych żył kalcytowych, zawierających wtrącenia minerałów ołowiu, miedzi i żelaza. Na szczególną uwagę zasługują obszary krasowe związane głównie z występowaniem skał węglanowych środkowego i górnego dewonu oraz górnej jury, z najcenniejszymi zabytkami przyrody nieożywionej, chronionymi w ramach rezerwatów: Jaskinia Raj, Chelosiowa Jama, Kadzielnia i Milechowy.

Na zdjęciach poniżej (od lewej):

Rezerwat Biesak-Białogon - profil ordowiku. Fot. © Jerzy Jędrychowski/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Struktury fałdowe w rezerwacie skalnym im. Jana Czarnockiego, w kamieniołomie Ślichowice. Fot. © Łukasz Zarzycki/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Rezerwat Jaskinia Raj. Fot. © Łukasz Zarzycki/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Kontakt skał dewonu i triasu w rezerwacie Chelosiowa Jama. Fot. © Łukasz Zarzycki/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego

Udokumentowana historia pobytu człowieka na obszarze objętym granicami Świętokrzyskiego Światowego Geoparku UNESCO sięga ok. 60 tysięcy lat wstecz, do paleolitu. Ślady obozowisk neandertalczyków, opisane z Jaskini Raj, zlokalizowanej w centralnej części Geoparku, to zarazem najstarsze ślady pobytu ludzi w całym regionie świętokrzyskim. Historia osadnictwa na obszarze Geoparku to m.in. historia powiązań człowieka z geologią. Wspomniane stanowisko archeologiczne z Jaskini Raj zawiera znaleziska narzędzi krzemiennych oraz ochry – rytualnego czerwonego barwnika wytwarzanego z rudy żelaza (hematytu). Dalsze dzieje aktywności człowieka na obszarze objętym granicami Geoparku zapisane są w ponad 200 stanowiskach archeologicznych, datowanych na okresy od epoki kamienia do czasów nowożytnych, obiektach architektury sakralnej i świeckiej, a także licznych pozostałościach górnictwa kruszcowego i skalnego datowanych od średniowiecza do współczesności. Wśród tych ostatnich, na szczególną uwagę zasługują ślady historycznej eksploatacji rud miedzi i ołowiu oraz kamieniołomy pozostałe po wydobyciu dekoracyjnych, blocznych odmian surowców węglanowych, stosowanych w architekturze jako tzw. "marmury świętokrzyskie".

Na zdjęciach poniżej (od lewej):

Zamek Królewski w Chęcinach. Fot. © Grzegorz Pierzak/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Park Etnograficzny w Tokarni. Fot. © Szymon Pawlak/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Rezerwat przyrody Góra Miedzianka - ślady górnictwa. Fot. © Szymon Pawlak/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Kamieniołom Stokówka. Fot. © Jerzy Jędrychowski/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego

Najważniejszą cechą morfologiczną obszaru geoparku jest rzeźba strukturalna, odzwierciedlająca zróżnicowaną litologię i tektonikę skał podłoża. Układ równoległych twardzielcowych pasm rozdzielonych rozległymi obniżeniami strukturalnymi pozwala na odczytanie kształtu i kierunku głównych elementów fałdowych trzonu paleozoicznego i jego permsko-mezozoicznego obrzeżenia. Zróżnicowanie litologiczne, odzwierciedlające się w rzeźbie terenu, miało istotny wpływ na zróżnicowanie stosunków wodnych i gleb, a co za tym idzie, na naturalną szatę roślinną i strukturę zagospodarowania terenu przez człowieka. Wszystkie wymienione komponenty składają się na krajobraz obszaru Geoparku, jako wypadkową uwarunkowań naturalnych (abiotycznych i biotycznych) i działalności człowieka. Najbardziej charakterystyczne elementy krajobrazu geoparku stanowią pasma wzniesień porozdzielane rozległymi obniżeniami dolin, zlokalizowane w obrębie Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego i Obszaru Natura 2000 ,,Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie’’. Pasma twardzielcowe zbudowane są ze skał o większej (niż skały otaczające) odporności na procesy wietrzenia i erozji: piaskowców kambryjskich i ordowickich, zwięzłych odmian wapieni i dolomitów środkowo- i górnodewońskich oraz wapieni górnojurajskich. Tereny te charakteryzują się urozmaiconą morfologią i zróżnicowanym pokryciem roślinnym. Skaliste wierzchołki wzniesień w większości nie wykorzystywane przez człowieka rolniczo, zachowały miejscami naturalny charakter, cechujący się występowaniem form skałkowych: grzebieni, grani i urwisk skalnych. Z uwagi na bogatą historię górnictwa kruszcowego i skalnego, istotnym elementem krajobrazu geoparku są ślady górnictwa kruszcowego i dawne kamieniołomy. Są to także stanowiska występowania wielu cennych i rzadkich gatunków flory i fauny. Obecnie miejsca ta należą do najważniejszych enklaw bioróżnorodności na obszarze Geoparku. Pasma niewysokich wzniesień (najwyższe to góra Telegraf – 405,4 m n.p.m.), porośnięte w większości gęstą roślinnością i urozmaicone skalnymi urwiskami dawnych kamieniołomów, to element wyróżniający obszar geoparku na tle sąsiadujących terenów.

Na zdjęciach poniżej (od lewej):

Rezerwat Góra Miedzianka. Fot. © Szymon Pawlak/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Dolina rzeki Nidy koło Tokarni. Fot. © Szymon Pawlak/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego

Na obszarze geoparku występują różne formy ochrony prawnej stosowanej przez polskie prawodawstwo, dotyczące przyrody nieożywionej i ożywionej. Łączna powierzchnia terenów objętych ochroną na obszarze Geoparku wynosi 381,87 km2, co stanowi 72,6% jego powierzchni. Najcenniejsze stanowiska geologiczne, jak również elementy krajobrazu kulturowego, stanowiącego wyjątkowe połączenie przyrody nieożywionej, ożywionej i dziedzictwa kulturowego, chronione są poprzez różnorodne formy ochrony prawnej: rezerwaty przyrody (15 rezerwatów, w tym 12 geologicznych), pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne i użytki ekologiczne. Znaczna część Geoparku (ok. 30% powierzchni całkowitej) jest objęta ochroną, jako Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy o powierzchni 20 505 ha. Park ten, utworzony w 1996 roku, jest pierwszym parkiem krajobrazowym w Polsce, w którym główny nacisk położono na wyróżniające się dziedzictwo geologiczne i jego powiązania z elementami przyrodniczymi (przyroda ożywiona) i kulturowymi. Ze względu na unikalne wartości środowiska abiotycznego i biotycznego oraz dziedzictwa kulturowego, Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy stanowi trzon Geoparku Świętokrzyskiego. Dodatkowo, w granicach geoparku zlokalizowane są fragmenty 7 Obszarów Natura 2000, z których największe znaczenie dla ochrony i zachowania jego dziedzictwa geologicznego ma Obszar Natura 2000 ,,Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie’’, stanowiący 13,28% powierzchni Geoparku. Istotne znaczenie mają również ,,Dolina Czarnej Nidy’’ i ,,Dolina Bobrzy’’, obejmujące ochroną stanowiska przyrodnicze z cennymi siedliskami i rzadkimi i chronionymi gatunkami o randze europejskiej.

Tereny i stanowiska przyrodniczo cenne, skupione zwłaszcza w obrębie Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego oraz w rezerwatach przyrody, posiadają wyjątkowe walory turystyczne. Szczególne znaczenie mają rezerwaty przyrody, obejmujące miejsca dawnej eksploatacji kruszców i surowców skalnych: ,,Góra Miedzianka’’, ,,Góra Zelejowa’’, ,,Góra Żakowa’’, ,,Moczydło’’, ,,Kadzielnia’’, ,,Wietrznia’’, ,,Ślichowice’’ i ,,Karczówka’’. Są to obecnie najważniejsze, reprezentatywne geostanowiska na terenie geoparku, które tworzą, wraz z innymi obiektami, sieć geostanowisk udostępnionych na potrzeby turystyki i edukacji, za pomocą ścieżek i szlaków pieszych, rowerowych i samochodowych.

Na zdjęciach poniżej (od lewej):

Geoturystyka na szlaku - rezerwat Góra Miedzianka; w tle widok na Górę Zamkową w Chęcinach. Fot. © Krzysztof Pęczalski/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Turystyka rowerowa w Parku Kadzielnia w Kielcach. Fot. © Krzysztof Pęczalski/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego

Na terenie Geoparku Świętokrzyskiego znajduje się wiele miejsc atrakcyjnych dla turystów, gdzie można zapoznać się z historią, geologią czy dziedzictwem kulturowym tego obszaru. Wyróżnikiem geoparku jest lokalizacja na jego obszarze dużych centrów edukacyjnych, muzeów i mniejszych ośrodków, związanych bezpośrednio z edukacją i turystyką geologiczną. Do najważniejszych tego typu obiektów należą: Centrum Geoedukacji w Kielcach (siedziba Geoparku Świętokrzyskiego), Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach i Muzeum Geologiczne przy Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach. W granicach Geoparku Świętokrzyskiego ważną funkcję pełnią również obiekty związane z promocją dziedzictwa kulturowego i tradycji lokalnych. Należą do nich Muzeum Narodowe w Kielcach, Muzeum Historii Kielc, Muzeum Wsi Kieleckiej, w tym Park Etnograficzny w Tokarni, Ośrodek Tradycji Garncarstwa w Chałupkach oraz Izba Muzealna Górnictwa Kruszcowego w Miedziance.

Na zdjęciach poniżej (od lewej):

Rezerwat Wietrznia z Centrum Geoedukacji. Fot. © Krzysztof Pęczalski/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego
Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach. Fot. © Szymon Pawlak/Arch. Geoparku Świętokrzyskiego