Procedura wpisu na Listę światowego dziedzictwa

Do wpisu na Listę światowego dziedzictwa mogą pretendować te miejsca, które potencjalnie spełniają kryteria i wymogi stanowiące o ich wyjątkowej uniwersalnej wartości. Warunki, które powinno spełniać dobro kultury, dobro przyrodnicze lub dobro mieszane są określone w Wytycznych operacyjnych do realizacji Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Tekst w języku angielskim i francuskim jest opublikowany na stronie internetowej UNESCO. Tekst w języku polskim jest dostępny na stronie Narodowego Instytutu Dziedzictwa.

Starania o wpis na Listę światowego dziedzictwa poprzedza uzyskanie decyzji o wpisie na Listę informacyjną (Tentative List) zawierającą dobra, które potencjalnie mogą być nominowane do wpisu na Listę światowego dziedzictwa. Lista informacyjna jest tworzona na podstawie zgłoszeń Państw Stron Konwencji UNESCO, które informują Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO o zamiarze podjęcia starań o wpis danego dobra na Listę światowego dziedzictwa.

Resortem wiodącym w kwestiach dotyczących Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zainteresowanie wpisem dobra, które, zdaniem wnioskodawcy, spełnia warunki niezbędne do zaliczenia go w poczet światowego dziedzictwa w rozumieniu Konwencji UNESCO, należy zgłosić Departamentowi Ochrony Zabytków MKiDN. Wskazane jest przy tym odniesienie się do kwestii istotnych z punktu widzenia Konwencji – proponowanych kryteriów wpisu, autentyzmu i integralności dobra, wyjątkowego charakteru na tle innych podobnych miejsc, występowania potencjalnych zagrożeń, warunków dotyczących ochrony i systemu zarządzania. Wniosek o rozpatrzenie kandydatury na Listę informacyjną stanowi pierwszy etap starań o wpis na poziomie krajowym. W procesie weryfikacji kandydatur oceny propozycji dokonuje Komitet ds. światowego dziedzictwa kulturowego w Polsce jako organ pomocniczy przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Na poziomie międzynarodowym, w ramach nowego systemu przyjętego przez Komitet Światowego Dziedzictwa w 2021 roku, ubieganie się o wpis jest dwuetapowe. Rozpoczyna się od złożenia wniosku o wstępną ocenę kandydatury (Preliminary Assessment). Dopiero po uzyskaniu pozytywnej opinii, przekazanej przez Centrum Światowego Dziedzictwa wraz ze stosownymi rekomendacjami, może być opracowany i składany właściwy wniosek nominacyjny. Opinia wydawana jest na podstawie oceny organów doradczych UNESCO – Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS w sprawie dóbr kultury, Światowej Unii Ochrony Przyrody IUCN w sprawie dóbr przyrodniczych oraz obu tych organizacji w sprawie dóbr mieszanych. Warto zwrócić uwagę, że dobra kulturowo-przyrodnicze wymagają spełnienia warunków wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia zarówno wartości kulturowych, jak i przyrodniczych i są wpisywane na Listę światowego dziedzictwa stosunkowo rzadko. O kalendarzu prac dotyczących procesu ewaluacyjnego, począwszy od zgłoszenia wniosku w sprawie wstępnej oceny, informują Wytyczne operacyjne.

Przekazanie do Centrum Światowego Dziedzictwa wniosku nominacyjnego jest równoznaczne z podjęciem przez Państwo Stronę zobowiązania do zapewnienia najwyższych standardów ochrony i zarządzania dobrem, zgodnie z krajowym porządkiem prawnym. Nieodłącznym elementem dokumentacji nominacyjnej jest Plan zarządzania (Management Plan), w którym m.in. określone są zadania i rola poszczególnych interesariuszy.

Przy ocenianiu nowych kandydatur, począwszy od wstępnej oceny, Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO i organy doradcze biorą pod uwagę Strategię globalną w sprawie reprezentatywnej, zrównoważonej i wiarygodnej Listy światowego dziedzictwa (Global Strategy for a Representative, Balanced and Credible World Heritage List), w myśl której nowe wpisy powinny wypełniać luki istniejące pod względem reprezentowanych na Liście obszarów geograficznych i rodzajów obiektów.

Eksperci organizacji doradczych UNESCO zapoznają się na miejscu ze stanem dobra proponowanego do wpisu mniej więcej rok przed terminem sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa, na której ma zapaść decyzja o przyjęciu, odroczeniu lub odrzuceniu kandydatury.

W przypadku podjęcia decyzji o wpisie Komitet Światowego Dziedzictwa uchwala Orzeczenie wyjątkowej uniwersalnej wartości (Statement of Outstanding Universal Value), które stanowi punkt odniesienia dla wszelkich działań dotyczących ochrony i zarządzania danym dobrem światowego dziedzictwa.