Włochy

Sztuka naskalna w Val Camonica

(Kryt. III, VI / 1979)

W Val Camonica, położonej na Nizinie Lombardzkiej, znajduje się jedno z największych na świecie skupisk rytów naskalnych. Przeszło 140 tys. symboli i figur, wyrytych w skale w przeciągu 8 tys. lat, przedstawia tematykę związaną z rolnictwem, żeglarstwem, wojną i magią.

Kościół i klasztor dominikański Santa Maria delle Grazie z Ostatnią Wieczerzą Leonarda da Vinci w Mediolanie

(Kryt. I, II / 1980)

Refektarz klasztoru Santa Maria delle Grazie stanowi integralną część zespołu architektonicznego, wzniesionego w Mediolanie począwszy od 1463 r. i przebudowanego w końcu XV w. Przez Bramantego. Na jego północnej ścianie widnieje Ostatnia Wieczerza, arcydzieło namalowane w latach 1495-1497 przez Leonarda da Vinci, które otworzyło nowy etap w historii sztuki.

Zespół zabytkowy Rzymu, dobra Stolicy Apostolskiej leżące na terenie Rzymu, korzystające z prawa eksterytorialności i kościół Św. Pawła za Murami

(Kryt. I, II, III, VI / 1980, 1990)

Włochy, Watykan

Rzym, założony według legendy przez Romulusa i Remusa w r. 753 p.n.e., był początkowo stolicą Republiki Rzymskiej, następnie Cesarstwa Rzymskiego i w końcu, w IV w., ośrodkiem świata chrześcijańskiego. Na obszarze wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa, rozciągniętym w 1990 r. do murów Urbana VIII, znajduje się kilka głównych zabytków starożytności, m. in. fora, mauzoleum Augusta, kolumny Trajana i Marka Aureliusza, mauzoleum Hadriana, Panteon, jak również budowle sakralne i publiczne Rzymu papieskiego.

Zespół zabytkowy we Florencji

(Kryt. I, II, III, IV, VI / 1982)

Florencja, zbudowana na miejscu osady etruskiej, stanowi symbol renesansu. W XV i XVI w., za panowania Medyceuszów, odgrywała dominującą rolę gospodarczą i kulturalną. Sześć wieków niezwykłej twórczości artystycznej widoczne jest w XIII-wiecznej katedrze Santa Maria del Fiore, kościele Santa Croce, pałacach Ufficci i Pitti, które są dziełami takich artystów jak Giotto, Brunelleschi, Botticelli, Michał Anioł.

Wenecja z laguną

(Kryt. I, II, III, IV, V, VI / 1987)

W X w. Wenecja, miasto wyspiarskie położone na 118 wysepkach, stała się wielką potęgą morską. Stanowi ona w całości arcydzieło architektoniczne, gdzie nawet najmniejszy zabytek mieści dzieła niektórych spośród największych artystów świata, takich jak Giorgione, Tycjan, Tintoretto, Veronese i innych.

Piazza del Duomo w Pizie

(Kryt. I, II, IV, VI / 1987)

Na rozległym trawniku Piazza del Duomo znajduje się słynny na całym świecie zespół zabytkowy, składający się z czterech arcydzieł architektury średniowiecznej: katedry, baptysterium, kampanili (zwanej „Krzywą Wieżą”) oraz cmentarza, które wywarły znaczny wpływ na sztukę monumentalną we Włoszech pomiędzy XI i XIV w.

Zespół zabytkowy San Giminiano

(Kryt. I, III, IV / 1990)

Miasto San Giminiano „delle belle Torri” położone jest w Toskanii, 56 km na południe od Florencji. Stanowiło ono istotny etap dla pielgrzymów udających się do Rzymu drogą zwaną Via Francingena. Rządzące miastem rodziny szlacheckie wybudowały siedemdziesiąt dwie wieże mieszkalne (osiągające 50 m wysokości), symbole bogactwa i władzy. Obecnie pozostało z nich jedynie czternaście, ale San Giminiano zachowało feudalny nastrój i wygląd. W mieście znajdują się także arcydzieła sztuki włoskiej z XIV i XV w.

I Sassi di Matera

(Kryt. III, IV, V / 1993)

W Materze, w regionie Basilicata, wykute w skale jaskinie i domostwa zwane sassi stanowią najdoskonalszy i najpełniejszy przykład osadnictwa jaskiniowego w basenie Morza Śródziemnego, doskonale przystosowanego do ukształtowania terenu i jego ekosystemu. Pierwsza zamieszkała strefa sięga epoki paleolitu, a późniejsze domostwa ilustrują istotne etapy historii ludzkości.

Crespi d'Adda

(Kryt. IV, V / 1995)

Crespi d'Adda, w Capriate San Gervasio w Lombardii, stanowią rzadki przykład „osiedli robotniczych” powstających w Europie i w Stanach Zjednoczonych w XIX i XX w. Zostały wybudowane przez oświeconych przemysłowców, pragnących zaspokoić potrzeby swoich robotników. Zespół zachował się w nienaruszonym stanie i spełnia częściowo funkcje przemysłowe, choć rozwój gospodarczy i społeczny stanowi zagrożenie dla jego przetrwania.

Ferrara, miasto renesansowe i delta Padu

(Kryt. II, III, IV, V, VI / 1995, 1999)

Ferrara, która rozwinęła się wokół przeprawy na rzece Pad, stała się ośrodkiem intelektualnym i artystycznym przyciągającym największych artystów i najwybitniejsze umysły włoskiego renesansu. Piero della Francesca, Jacopo Bellini oraz Andrea Mantegna ozdabiali pałace rodu d'Este. Humanistyczne koncepcje miasta idealnego urzeczywistniły się w dzielnicach wybudowanych począwszy od 1492 r. przez Biagio Rossettiego, według nowych zasad perspektywy. Osiągnięcie to wyznaczyło narodziny nowoczesnej urbanistyki i wpłynęło na jej późniejszy rozwój.

Castel del Monte

(Kryt. I, II, III / 1996)

Położenie zamku, matematyczna i astronomiczna ścisłość planu, perfekcyjny kształt, wyrażają symboliczne ambicje cesarza Fryderyka II, który wybudował go, w XIII w., w pobliżu Bari, w południowych Włoszech. Castel del Monte, unikalny przykład średniowiecznej architektury wojskowej, stanowi doskonałe połączenie elementów klasycznego antyku, muzułmańskiego Wschodu oraz gotyku cysterskiego z Europy Północnej.

Trulli w Alberobello

(Kryt. III, IV, V / 1996)

Trulli są domami z wapienia występującymi w Apulii, w południowych Włoszech. Stanowią one wyjątkowy przykład prahistorycznej techniki budowlanej bez użycia zaprawy, nadal stosowanej w tym regionie. Domy, przykryte dachem w kształcie piramidy, kopuły lub stożka, zbudowane są z płaskich kamieni wapiennych zbieranych z okolicznych pól.

Zabytki wczesnochrześcijańskie w Rawennie

(Kryt. I, II, III, IV / 1996)

W V w. Rawenna była stolicą Cesarstwa Rzymskiego, a następnie, do VIII w., stanowiła siedzibę bizantyjskiego egzarchy Italii. Znajduje się tam unikalny zbiór wczesnochrześcijańskich mozaik i zabytków. Osiem budowli - mauzoleum Galli Placydii, baptysterium Ortodoksów, bazylika Sant'Apollinaire Nuovo, baptysterium Arian, kaplica pałacu arcybiskupiego, mauzoleum Teodoryka, kościół San Vitale, bazylika Sant'Apollinaire in Classe - zostało zbudowanych w V i VI w. Świadczą one o mistrzostwie artystycznym, łączącym tradycje grecko-rzymskie, ikonografię chrześcijańską oraz style Wschodu i Zachodu.

Zespół zabytkowy w Pienzy

(Kryt. I, II, IV / 1996)

To właśnie tym mieście Toskanii, w następstwie decyzji papieża Piusa II o przebudowie swego rodzinnego miasta, powziętej w 1459 r., wcielono w życie renesansowe koncepcje urbanistyczne. Zadanie to powierzono architektowi Bernardo Rosselliniemu, który zastosował zasady swego mistrza Leona Battisty Albertiego i wybudował niezwykły Piazza Pio II, wokół którego wznoszą się Palazzo Piccolomini, Palazzo Borgia oraz typowo renesansowa katedra, której wnętrze nawiązuje jeszcze do późnego gotyku kościołów południowych Niemiec.

Pałac królewski z XVIII w. w Casercie wraz z parkiem, akweduktem Vanvitelli i zespołem San Leucio

(Kryt. I, II, III, IV / 1997)

Zabytkowy zespół Caserty, wzniesiony w połowie XVIII w. przez Karola III (Carlo Borbone), aby rywalizować z Wersalem oraz pałacem królewskim w Madrycie, łączy harmonijnie w jedną całość wspaniały pałac, park i ogrody, jak również tereny leśne, pawilony myśliwskie oraz fabrykę produkcji jedwabiu. Zespół, bardziej wtopiony niż narzucony naturalnemu krajobrazowi, stanowi materialny i wymowny wyraz idei Oświecenia.

Rezydencje królewskie dynastii sabaudzkiej

(Kryt. I, II, IV, V / 1997)

Kiedy w 1562 r. Emmanuel-Filibert, książę Sabaudii, przeniósł stolicę do Turynu, rozpoczął szeroko zakrojony program budowlany, symbol potęgi sabaudzkiego domu królewskiego, kontynuowany przez jego następców. Ten cenny zespół budowli, zaprojektowany i ozdobiony przez najwybitniejszych architektów i artystów epoki, oddziaływuje na okolicę, począwszy od pałacu królewskiego, położonego w „strefie dowodzenia” Turynu, poprzez liczne rezydencje wiejskie oraz pawilony myśliwskie.

Ogród botaniczny w Padwie

(Kryt. II, III / 1997)

Pierwszy ogród botaniczny na świecie powstał w Padwie w 1545 r. Zachował on pierwotny plan - zamknięty, kolisty ogród, symbol świata, otoczony wstęgą wody. Następnie dorzucono doń kolejne elementy: architektoniczne (monumentalne wejścia oraz balustrady), jak również praktyczne (instalacje nawadniające i szklarnie). Ogród, będąc ośrodkiem badań naukowych, nadal służy pierwotnym celom.

Katedra, Torre Civica i Piazza Grande w Modenie

(Kryt. I, II, III, IV / 1997)

Wspaniała, XII-wieczna katedra w Modenie, dzieło dwóch wielkich artystów: Lanfranca i Willigielma, stanowi najświetniejszy przykład początków sztuki romańskiej. Wraz z placem i strzelistą wieżą, świadczy o wierze budowniczych oraz o potędze zleceniodawców z dynastii Canossa.

Strefy archeologiczne - Pompeje, Herkulanum i Torre Annunziata

(Kryt. III, IV, V / 1997)

Wybuch Wezuwiusza, 24 sierpnia r. 79 n.e., pogrzebał dwa kwitnące miasta rzymskie: Pompeje i Herkulanum, jak również liczne bogate domy regionu. Od połowy XVIII w. są one stopniowo odkopywane i udostępniane publiczności. Rozległy obszar miasta handlowego Pompejów stanowi kontrast ze skromniejszymi, lecz lepiej zachowanymi ruinami miasta-kurortu rezydencjonalno-wypoczynkowego, jakim było Herkulanum. Wspaniałe malowidła ścienne w Villa Oplontis w Torre Annunziata stanowią żywe świadectwo dostatniego trybu życia najbogatszych obywateli ówczesnego Cesarstwa Rzymskiego.

Villa Romana del Casale

(Kryt. I, II, III / 1997)

Willa jest przykładem zagospodarowania obszarów wiejskich w okresie rzymskim, stanowiąc ośrodek wielkiej posiadłości, na której oparta była gospodarka rolna Cesarstwa Zachodniego.

Willa rzymska w Casale, w kształcie pochodzącym z IV w., jest jednym z najbardziej luksusowych przykładów zabytku tego typu. Jest ona szczególnie cenna ze względu na wspaniałe mozaiki zdobiące prawie każdy pokój, które należą do najpiękniejszych mozaik in situ z terenów całego Cesarstwa Rzymskiego.

Su Nuraxi w Barumini

(Kryt. I, III, IV / 1997)

W ciągu II tysiąclecia p.n.e., w epoce brązu, na Sardynii rozwinął się typ unikalnych budowli obronnych, zwanych nuraghi. Zespół składa się z okrągłych wież obronnych w kształcie ściętych stożków, zbudowanych z obrobionych kamieni i wyposażonych w komory wewnętrzne ze sklepieniem pozornym. Zespół w Barumini, powiększony i umocniony w pierwszej połowie I tysiąclecia przez Kartagińczyków, stanowi najpiękniejszy i najpełniejszy przykład tej wyjątkowej formy architektury prahistorycznej.

Portovenere, Cinque Terre i wyspy (Palmaria, Tino i Tinetto)

(Kryt. II, IV, V / 1997)

Odcinek wybrzeża liguryjskiego pomiędzy Cinque Terre, a Portovenere stanowi krajobraz kulturowy o znaczących walorach panoramicznych i kulturalnych. Plany i rozmieszczenie miasteczek oraz kształt otaczającego krajobrazu, przezwyciężającego niekorzyści stromego i nieregularnego terenu, wyznaczają etapy nieprzerwanego osadnictwa w regionie na przestrzeni ostatniego tysiąclecia.

Wybrzeże amalfitańskie

(Kryt. II, IV, V / 1997)

Pas wybrzeża amalfitańskiego jest niezwykle malowniczy. Był on zamieszkały od wczesnego średniowiecza. Miasta wybrzeża - Amalfi czy Ravello - obfitują w szczególnie cenne dzieła architektoniczne i artystyczne. Tereny rolne świadczą o umiejętnościach mieszkańców, którzy potrafili przystosować urozmaicenie terenu w niższych partiach do upraw tarasowych winorośli i sadów, a tereny położone wyżej - do rozległych pastwisk.

Strefa archeologiczna w Agrigento

(Kryt. I, II, III, IV / 1997)

Agrigento, założone przez kolonistów greckich w VI w. p.n.e., stało się jednym z głównych miast basenu Morza Śródziemnego. Ruiny wspaniałych świątyń doryckich górujących nad miastem antycznym, których znaczna część - położona pod dzisiejszymi polami uprawnymi i sadami pozostała nienaruszona - świadczą o hegemonii i dumie miasta. Poszczególne strefy wykopaliskowe rzucają światło na rozwój miasta hellenistycznego i rzymskiego oraz na praktyki pogrzebowe pierwszych chrześcijan.

Strefa archeologiczna i Bazylika Patriarchów w Akwilei

(Kryt. III, IV, VI / 1998)

Akwileja, leżąca w prowincji Friuli-Wenecja Julijska, zanim w połowie V w. została zniszczona przez Attylę, była jednym z najważniejszych i najbogatszych miast późnego Cesarstwa Rzymskiego. Większość ruin, znajdujących się pod otaczającymi je łąkami, pozostała w stanie nienaruszonym i stanowi największy tego rodzaju park archeologiczny. Wspaniała Bazylika Patriarchów, która urzeka cenną posadzką mozaikową, odegrała również znaczącą rolę w ewangelizacji dużej części Europy Środkowej.

Park Narodowy Cilento i Vallo di Diano oraz stanowiska archeologiczne Paestum i Velia oraz Certosa di Padula

(Kryt. III, IV / 1998)

Obszar Cilento stanowi wyjątkowo cenny krajobraz kulturowy. Jego widowiskowe zespoły sanktuariów i osad, usytuowanych wzdłuż trzech łańcuchów górskich na osi wschód-zachód, w żywy sposób odzwierciedlają historyczny rozwój regionu, zarówno jako głównego szlaku handlowego oraz jako wzajemnego oddziaływania kulturalnego i politycznego w czasach prahistorycznych i w średniowieczu. Cilento było również granicą między koloniami Wielkiej Grecji oraz ludnością tubylczą etruską i lukańską. Znajdują się tam ruiny dwóch ważnych miast okresu klasycznego: Paestum i Velii.

Zespół zabytkowy w Urbino

(Kryt. II, IV / 1998)

W XV w. Urbino, miasteczko położone szczycie wzgórza w regionie Marche, zaznało zadziwiającej świetności kulturalnej, przyciągając artystów i erudytów zarówno z całych Włoch, jak i spoza półwyspu oraz wywierając wpływ na rozwój kulturalny innych regionów Europy. Zastój gospodarczy i kulturalny, który nastąpił w XVI w., spowodował, że miasto zachowało renesansowy wygląd.

Villa Hadriana w Tivoli

(Kryt. I, II, III / 1999)

Ten wyjątkowo cenny zespół budowli klasycznych, wzniesiony w II w. n.e. przez cesarza rzymskiego Hadriana, odtwarzał - w jednym kompleksie „miasta idealnego” - najistotniejsze elementy spuścizny architektonicznej Egiptu, Grecji i Rzymu.

Asyż, bazylika franciszkańska i inne zabytki franciszkańskie

(Kryt. I, II, III, IV, VI / 2000)

Asyż, miasto średniowieczne wzniesione na wzgórzu, jest miejscem narodzin świętego Franciszka i wiąże się ściśle z dziełem zakonu franciszkanów. Arcydzieła sztuki średniowiecznej - bazylika Św. Franciszka, malowidła pędzla Cimabue, Pietra Lorenzetti, Simone Martiniego, Giotta - uczyniły z Asyżu podstawowy punkt odniesienia rozwoju artystycznego i architektonicznego Włoch i Europy.

Miasto Werona

(Kryt. II, IV / 2000)

Historyczne miasto Werona zostało założone w I w. p.n.e. Jej szczególny rozkwit przypadł na lata panowania rodu Scalgieri, w XIII i XIV w., oraz na okres rządów Republiki Weneckiej, od XV do XVIII w. W Weronie zachowały się liczne zabytki starożytne, średniowieczne i renesansowe, a także potężna twierdza.

Wyspy Liparyjskie

(Kryt. VIII / 2000)

Wyspy Liparyjskie stanowią rzadko spotykany przykład formacji i niszczenia wysp przez występujące tam nadal procesy wulkaniczne. Badane od XVIII w., dostarczyły one wulkanologii opisy dwóch typów erupcji (Vulcano i Stromboli), w związku z czym - od przeszło 200 lat - zajmują istotne miejsce w kształceniu wulkanologów. Nadal stanowią kluczowe pole do badań nad wulkanologią.

Villa d'Este w Tivoli

(Kryt. I, II, III, IV, VI / 2001)

Villa d'Este w Tivoli, wraz z pałacem i ogrodami, stanowi jedno z najwspanialszych i najpełniejszych świadectw kultury renesansu w jej najbardziej wyrafinowanym kształcie. Villa d'Este, dzięki nowatorskiej koncepcji oraz pomysłowości elementów architektonicznych ogrodów (fontanny, baseny), stanowi unikalny przykład XVI-wiecznego ogrodu włoskiego. Villa d'Este jest jednym z pierwszych giardini delle meraviglie, który stosunkowo wcześnie posłużył za wzorzec dla rozwoju sztuki ogrodowej w Europie.

Miasta późnego baroku w dolinie Noto (południowo-wschodnia Sycylia)

(Kryt. I, II, IV, V / 2002)

Osiem miast południowo-wschodniej Sycylii: Caltagirone, Militiello Val di Catania, Katania, Modica, Noto, Palazzolo, Ragusa i Scicli zostało przebudowanych po 1693 r., na miejscu miast zniszczonych w wyniku trzęsienia ziemi. Stanowiły one wspólne przedsięwzięcie, którego udana realizacja charakteryzuje się wysokim poziomem artystycznym i architektonicznym. Miasta zostały wprawdzie zaprojektowane w stylu typowym dla późnego baroku epoki, jednak przedstawiają one znaczącą innowację w dziedzinie urbanistyki oraz budowli miejskich.

Monte San Giorgio

(Kryt. VIII / 2003, 2010)

Szwajcaria, Włochy

Góra w kształcie piramidy (1 096 m n.p.m.), porośnięta drzewami, położona jest na południu Jeziora Lugano, w kantonie Ticino. Obszar, o powierzchni 849 ha, stanowi najbardziej znane świadectwo życia morskiego w triasie (245-230 mln lat temu). Do tej pory odkryto przeszło 10 tys. próbek skamielin licznych gatunków. Do okazów wyróżniających się pełnymi szkieletami, z których niektóre liczą przeszło 6 m długości, należą ichtiozaury, notozaury, plakodonty oraz wyjątkowy okaz Tanystrophaeusa, płetwojaszczura "z szyją żyrafy".

Wpis, obejmującypoczątkowo tylko szwajcarską część Monte San Giorgio, został w 2010 r. poszerzony o obszar należący do Włoch.

Sacri Monti w Piemoncie i Lombardii

(Kryt. II, IV / 2003)

Dziewięć Sacri Monti, powstałych w północnych Włoszech na przełomie XVI i XVII w., tworzy zespoły kaplic i innych elementów architektonicznych, poświęconych różnym aspektom wiary chrześcijańskiej. Dzięki harmonijnemu wtopieniu elementów architektonicznych w otaczający krajobraz naturalny, składający się ze wzgórz, lasów i jezior, Sacri Monti - niezależnie od ich symbolicznego znaczenia duchowego - są niezwykle piękne. Obejmują one także liczne wspaniałe dzieła sztuki - malowidła ścienne i rzeźby.

Etruskie nekropolie w Cerveteri i Tarkwinii

(Kryt. I, III, IV / 2004)

Dwa ogromne etruskie cmentarzyska dokumentują różne rodzaje praktyk pogrzebowych stosowane od IX do I w. p.n.e., stanowiąc jednocześnie świadectwo kultury Etrusków, którzy przez ponad dziewięć wieków rozwijali najwcześniejszą cywilizację miejską w północnej części Morza Śródziemnego. Niektóre grobowce są monumentalne, wydrążone w skale i zwieńczone imponującymi kurhanami. Wewnętrzne ściany grobowców pokryte są rytami lub wspaniałymi malowidłami. Nekropola niedaleko Cerveteri, znana pod nazwą Banditaccia, gromadzi tysiące grobowców rozmieszczonych na planie miasta, podzielonych na dzielnice, z ulicami i niewielkimi skwerkami. Grobowce są bardzo zróżnicowane – jedne w kształcie tuneli wydrążonych w skałach, drugie - kurhanów, jeszcze innym – również wykutym s kale – nadano kształty chatek lub domów zdobionych bogactwem architektonicznych detali. To one stanowią jedyne zachowane świadectwo wspaniałej etruskiej sztuki budowlanej. Nekropola w Tarkwinii, znana również pod nazwą Monterozzi, obejmuje 6.000 grobów wykutych w skale. To tu znajduje się 200 sławnych grobowców ozdobionych malowidłami, z których najwcześniejsze pochodzą z VII w. p.n.e.

Val d'Orcia

(Kryt. IV, VI / 2004)

Krajobraz Val d'Orcia jest częścią rolniczego obszaru przylegającego do Sieny. W XIV i XV w. teren ten włączony został do miasta-państwa, po czym zaprojektowany i ukształtowany na nowo jako idealny wzorzec gospodarowania przestrzenią oraz przykład doskonałego piękna krajobrazu. Wyróżniająca estetyka, płaskie kredowe równiny, z których wyrastają niemal stożkowate pagórki z ufortyfikowanymi osadami na szczycie, stały się inspiracją dla wielu artystów. Obraz tych wzgórz uznany został za przykład piękna doskonale zadbanego renesansowego krajobrazu. Wpis na Listę Światowego Dziedzictwa obejmuje: rolniczy i sielankowy krajobraz, przedstawiający innowacyjne systemy gospodarowania ziemią, miasta i wioski, zabudowania wiejskie, rzymską ulicę Via Francigena oraz sąsiadujące z nią opactwa; gospody; kapliczki i mosty.  

Syrakuzy i skalna nekropolia w Pantalica

(Kryt. II, III, IV, VI / 2005)

Zabytkowy zespół składa się z dwóch odrębnych miejsc, w których zachowały się cenne pozostałości z czasów greckich i rzymskich. Pierwsze to Nekropolia w Pantalica, która mieści ponad 5000 grobów wykutych w skałach w pobliżu kamieniołomów. Większość grobów pochodzi z okresu od XIII do VII w. p.n.e. W pobliżu znajdują się również pochodzące z okresu bizantyjskiego fundamenty Pałacu Książęcego (Anaktoron). Drugie miejsce – starożytne Syrakuzy – mieści pierwotny zalążek miasta Ortygia, założonego przez Greków przybyłych z Koryntu w VIII wieku p.n.e. Z miasta, które Cyceron opisywał jako największe i najpiękniejsze z greckich miast, pozostały fragmenty świątyni Ateny (V w. p.n.e.), później przebudowanej na katedrę, greckiego teatru, rzymskiego amfiteatru i murów obronnych. Zachowało się także wiele śladów burzliwej historii Sycylii, od czasów bizantyjskich po burbońskie, poprzez okresy panowania Arabów, Normanów, Fryderyka II (1197-1250), królów aragońskich i Królestwo Obojga Sycylii. Zabytkowe Syrakuzy stanowią rzadkie świadectwo rozwoju cywilizacji śródziemnomorskiej na przestrzeni trzech tysięcy lat.

Genua: Le Strade Nuove i system pałaców Rolli

(Kryt. II, IV / 2006)

Strade Nuove i system pałaców Rolli (wł. rolli = reguły prawne) w historycznym centrum Genui (koniec XVI w. i początek XVII w.) reprezentują pierwszy w Europie przykład programu urbanistycznego o jednolitej strukturze, w ramach którego projekty rozdzielane były przez władze publiczne. Program połączony był ze specjalnym systemem zakwaterowania publicznego, opartego na ustawodawstwie. Pałace Rolli były rezydencjami budowanymi przez najzamożniejsze i najpotężniejsze rodziny arystokratyczne Republiki Genui w dobie ich potęgi finansowej i morskiej. Wpis obejmuje zespół pałaców renesansowych i barokowych, wybudowanych wzdłuż tzw. „nowych ulic” (Strade Nuove). Wielkie mieszkalne pałace, wzniesione pod koniec XVI w. na Strada Nuova (obecnie Via Garibaldi), tworzyły dzielnicę szlachty, która na mocy Konstytucji z 1528 r. sprawowała rządy. Pałace są w większości trzy- lub czteropiętrowe i cechują je spektakularne, otwarte schody, dziedzińce oraz lodżie z widokiem na ogrody rozmieszczone na różnych poziomach w stosunkowo ciasnej przestrzeni. Ten model koncepcji urbanistycznej znalazł odzwierciedlenie we włoskiej i europejskiej literaturze kilku kolejnych dziesięcioleci. Pałace cechuje nadzwyczajna różnorodność rozwiązań, a ich uniwersalna wartość polega na dostosowywaniu do charakteru miejsca i do wymogów specyficznej organizacji społeczno – ekonomicznej. Stanowią także oryginalny przykład publicznego systemu prywatnych rezydencji, których właściciele mieli obowiązek przyjmować państwowych gości zgodnie z uchwałą Senatu z 1576 r. Przyczyniało się to do popularyzacji tego modelu architektury i kultury związanej z rezydencjami. To, z kolei, przyciągało sławnych artystów i podróżników, czego świadectwem jest na przykład zbiór szkiców Pietera Paula Rubensa.

Mantua i Sabbioneta

(Kryt. II, III / 2008)

Położone w dolinie Padu na północy Włoch miasta reprezentują dwa aspekty renesansowej urbanistyki. Mantua jest przykładem odradzania się i stopniowego rozrastania istniejącego miasta, a oddalona o 30 km Sabbioneta jest wzorem praktycznej realizacji renesansowych założeń miasta idealnego. Mantuę cechuje niejednolity charakter zabudowy z regularnymi fragmentami ukazującymi różne okresy rozwoju od czasów rzymskich. Można tu znaleźć liczne budowle średniowieczne (w tym XI– wieczną rotundę) i barokowy teatr. Miasto Sabbioneta, wzniesione w całości w 2 połowie XVI wieku, w czasie panowania jednego władcy: Vespasiana Gonzagi Colonna’y, można nazwać miastem jednej epoki. Jego ulice tworzą regularną siatkę prostopadłych linii. Oba miasta stanowią wyjątkowe przykłady renesansowego kunsztu urbanistycznego i architektonicznego, będącego wynikiem wizji i działań panującego rodu Gonzagów. Znaczenie miast wynika zarówno z ich wartości architektonicznych, jak i z roli, jaką odegrały w upowszechnieniu kultury Renesansu. Idee Renesansu, propagowane przez ród Gonzagów, są trwale obecne w urbanistyce i architekturze obu miast.

Linia kolejowa w Alpach Retyckich wraz z krajobrazem kulturowym Albula/Bernina

(Kryt. II, IV / 2008)

Szwajcaria, Włochy

Wpis obejmuje dwie zabytkowe linie kolejowe biegnące przez Alpy Szwajcarskie dwoma przełęczami. Otwarta w 1904 roku linia prowadząca przez Przełęcz Albula ma 67 km długości i obejmuje liczne imponujące konstrukcje, m. in. 42 tunele i kryte korytarze oraz 144 wiadukty i mosty. Licząca 61 km linia biegnąca przez Przełęcz Bernina przemierza 13 tuneli oraz 52 wiadukty i mosty. Obie linie zbudowane na początku XX wieku i służące połączeniu ze światem najbardziej odciętych osiedli ludzkich w wysokich Alpach, wywarły ogromny i trwały wpływ społeczno-ekonomiczny na życie w tym regionie. Są także przykładem wybitnych osiągnięć myśli technicznej i architektonicznej tamtego okresu zrealizowanej w harmonii i z poszanowaniem krajobrazu, przez który kolej poprowadzono.

Dolomity

(Kryt. VII, VIII / 2009)

Pasmo górskie w północno-wschodniej części Włoch, zajmuje powierzchnię 141,903 hektarów i obejmuje osiemnaście szczytów o wysokości ponad 3000 metrów. Ze względu na unikalne wertykalne formy górskie oraz wąskie, długie i głębokie doliny, Dolomity wyróżniają się wyjątkowo pięknymi krajobrazami. Krajobrazy te ulegają często różnym przekształceniom spowodowanym obsunięciami się ziemi, lawinami oraz powodziami. Dzięki występującym tu unikalnym formom polodowcowym i krasowym, miejsce to ma szczególne znaczenie dla rozwoju geomorfologii. W Dolomitach znajdują się również najlepiej zachowane skamieniałości z ery mezozoicznej.

Prehistoryczne osady na palach

(Kryt. IV, V / 2011)

Austria, Francja, Niemcy, Słowenia, Szwajcaria, Włochy

Jest to obiekt seryjny obejmujący 111 niewielkich obszarów w Alpach i w okolicy Alp, na terenie których znajdują się pozostałości prehistorycznych osad na palach. Osady powstawały w latach od ok. 5000 – 500 p.n.e. na brzegach jezior i rzek oraz na terenach podmokłych. Prace wykopaliskowe przeprowadzone tylko w niektórych z tych miejsc dostarczyły materiału, pozwalającego odtworzyć obraz życia codziennego na obszarach górskich Europy w czasach epoki brązu i neolitu. Przyniosły także informacje o sposobach oddziaływania ludzi na środowisko. 56 spośród tych miejsc znajduje się w Szwajcarii. Osady reprezentują grupę wyjątkowo dobrze zachowanych, bogatych kulturowo miejsc archeologicznych. Stanowią jedno z najważniejszych źródeł badań nad pierwszymi społecznościami rolniczymi tego regionu.

Longobardowie we Włoszech. Ośrodki władzy, 568 – 774 n.e.

(Kryt. II, III, VI / 2011)

Wpis obejmuje 7 zabytkowych zespołów, na które składają się twierdze, kościoły i klasztory itp. w następujących miejscowościach: Friuli, Brescia, Castelseprio, Spoleto, Campello sul Clitunno, Benevento, Monte San’Angelo. Ośrodki władzy są świadectwem działalności Longobardów, którzy przybyli z północnej Europy i stworzyli własną kulturę we Włoszech, gdzie od VI do VIII w. panowali na znacznym obszarze. Połączenie kilku stylów architektonicznych jest świadectwem przejścia od świata starożytnego do europejskiego średniowiecza i opiera się na dziedzictwie starożytnego Rzymu, chrześcijaństwie, wpływach bizantyjskich i wpływach germańskich północnej Europy. Tych siedem zespołów świadczy o tym, że Longobardowie odegrali ważną rolę w duchowym i kulturalnym rozwoju średniowiecznej Europy, przyczyniając się w szczególności do rozwoju ruchu monastycznego.

Etna

(Kryt. VIII / 2013)

Wpisany obszar obejmuje 19237 hektarów terenów niezamieszkałych w najwyższych partiach stożka wulkanicznego, położonego na wschodnim wybrzeżu Sycylii. Etna jest najwyższą górą na wyspach śródziemnomorskich i najbardziej aktywnym stratowulkanem na świecie. Ślady najstarszych erupcji wulkanu datuje się na 500000 lat, a od 2700 lat jego aktywność jest dokumentowana.

Jako praktycznie ciągle czynny wulkan, Etna ma duże znaczenie dla wulkanologii, geofizyki i innych nauk o Ziemi. Wulkan współtworzy cenny ekosystem lądowy, w skład którego wchodzą endemiczne gatunki fauny i flory. Dzięki jego aktywności, można śledzić, niczym w laboratorium, istotne dla badań procesy ekologiczne i biologiczne. Różnorodność i dostępność charakterystycznych dla wulkanów kraterów szczytowych, stożków bazaltowych i jęzorów lawowych, a także specyficzne warunki panujące w depresji Valle de Bove, czynią z tego miejsca znakomity obiekt badawczy i edukacyjny.

Medycejskie wille i ogrody w Toskanii

(Kryt. II, IV, VI / 2013)

Medycejskie wille i ogrody rozsiane po Toskanii stanowią świadectwo wpływów rodu Medyceuszy, którzy poprzez mecenat nad sztuką wpływali na rozwój nowożytnej kultury europejskiej. Wpisem objęto 12 willi i dwa ogrody. Wille wznoszone od XV do XVII stulecia reprezentują oryginalny system budownictwa wiejskiego, zharmonizowanego z otaczającą przyrodą i służącego wypoczynkowi, sztuce i pogłębianiu wiedzy. Są przykładem nowatorskiej formy i funkcji jako zupełnie nowy typ książęcych rezydencji, które różniły się zarówno od gospodarstw bogatych Florentczyków z tego okresu, jak i od warownych zamków magnackich.

Wille Medyceuszy były pierwszym przykładem łączenia budynku mieszkalnego z ogrodem i stały się punktem odniesienia dla książęcych rezydencji we Włoszech i w całej Europie. Zintegrowane z otoczeniem ogrody medycejskie wywarły wpływ na znaczenie krajobrazu w humanizmie i Renesansie.

Winnice w Piemoncie: Langhe-Roero i Monferrato

(Kryt. III i V / 2004)

Wpis obejmuje pięć odrębnych winnic o wyjątkowo cennym krajobrazie oraz zamek rodu Cavour, który przyczynił się do rozwoju uprawy winorośli i którego przedstawiciel wsławił się w historii Włoch. Winnice położone w południowej części Piemontu, między Padem i Apeninem Liguryjskim, są świadectwem szeregu procesów technicznych i gospodarczych związanych z uprawą winorośli i produkcją wina, zachodzących w tym regionie przez setki lat. Odkryto tu pyłki kwiatów winorośli z V w. p.n.e., kiedy to w Piemoncie krzyżowały się drogi Etrusków i Celtów. Słowa etruskie i celtyckie, zwłaszcza te związane z wytwarzaniem wina, występują do dziś w lokalnym dialekcie. Pliniusz Starszy wymienia region Piemontu jako jeden z najbardziej sprzyjających uprawie winorośli w starożytnej Italii, a u Strabona można znaleźć wzmiankę o beczkach na wino pochodzących z Piemontu.

Arabo-normańskie zabytki Palermo z katedrami w Cefalú i Monreale

(Kryt. II, IV / 2015)

Miejsce leży na północnym wybrzeżu Sycylii. Wpis obejmuje dziewięć zespołów z zabytkami świeckimi i sakralnymi pochodzącymi z okresu Normańskiego Królestwa Sycylii (1130-1194): dwoma pałacami, trzema kościołami, katedrą i mostem, a także normańskie katedry w Cefalú i Monreale. Jako całość stanowią one przykład społecznych i kulturowych związków między kulturą Zachodu, Islamu i Bizancjum, które wykształciły się na wyspie, dając w efekcie nową koncepcję przestrzeni, architektury i sztuki zdobniczej. Są również świadectwem owocnego współistnienia ludzi różnego pochodzenia i wyznania (społeczności muzułmańskiej i żydowskiej, ludności wyznania prawosławnego i rzymsko-katolickiego, ludności pochodzenia lombardzkiego i francuskiego). 

Fortyfikacje weneckie z XV-XVII w.: Stato da Terra i zachodnia część Stato da Mar

(Kryt. III, IV / 2017)

Chorwacja, Czarnogóra, Włochy

Transgraniczny wpis fortyfikacji weneckich we Włoszech, Chorwacji i Czarnogórze obejmuje 15 obiektów znajdujących się na obszarze o długości tysiąca kilometrów, leżącym między Lombardią a wschodnim wybrzeżem Morza Adriatyckiego. Fortyfikacje Stato da Terra miały na celu ochronę Republiki Weneckiej na północnym zachodzie przed mocarstwami europejskimi, a fortyfikacje Stato da Mar – ochronę prowadzących na Wschód szlaków morskich i portów na Adriatyku. Były niezbędne dla utrzymania jej potęgi i dalszej ekspansji. Wynalezienie prochu strzelniczego przyczyniło się do znaczących zmian w technice i architekturze militarnej, co znalazło odzwierciedlenie w projektowanych alla moderna fortyfikacjach bastionowych, które upowszechniły się w całej Europie.

Ivrea, XX-wieczne miasto przemysłowe

(Kryt. IV / 2018)

Ivrea, miasto położone w regionie Piemontu, było wykorzystywane jako pole doświadczalne przez firmę Olivetti, producenta maszyn do pisania, mechanicznych kalkulatorów i komputerów biurowych. Wpis obejmuje dużą fabrykę oraz budynki administracyjne, socjalne i mieszkalne. Ten kompleks architektoniczny został zaprojektowany przez czołowych urbanistów i architektów włoskich, głównie w latach 1930–1960 i jest odzwierciedleniem idei Movimento Comunità. Jako modelowy projekt socjalny Ivrea wyraża nowoczesną wizję relacji między produkcją przemysłową i architekturą.

Wzgórza prosecco w Conegliano i Valdobbiadene (Le Colline del Prosecco di Conegliano e Valdobbiadene)

(Kryt. V / 2019)

Wpis obejmuje część regionu upraw winorośli w północno-wschodniej części Włoch, w którym produkowane są wina prosecco. Cechą charakterystyczną krajobrazu są wzgórza o stromych zboczach, niewielkie poletka winnic położone na wąskich trawiastych tarasach zwane ciglioni, lasy, małe wioski i ziemie uprawne. Teren był kształtowany przez człowieka i przystosowywany do jego potrzeb na przestrzeni stuleci. Od XVII wieku, dzięki systemowi ciglioni powstawała charakterystyczna szachownica winnic tworzona przez biegnące równolegle i prostopadle do zbocza rzędy winorośli. Technika rozpinania winorośli zwana bellussera, stosowana od XIX wieku, przyczyniła się również do powstania swoistych cech krajobrazu.

Portyki Bolonii

(Kryt. IV / 2021)

Seryjne dobro światowego dziedzictwa obejmuje 12 zespołów podcieni wraz z sąsiednią zabudową w centrum Bolonii, pochodzących z różnych okresów – od XII wieku do dziś. Podcienia w Bolonii liczą w sumie 62 km długości. Do wpisu na Listę światowego dziedzictwa wybrano najbardziej reprezentatywne portyki. Są one drewniane i murowane, z kamienia lub z cegły, a nawet z żelbetu. Biegną wzdłuż ulic, placów, pasażów, stref pieszych, po jednej lub po obu stronach ulicy. Są wśród nich budowle z portykami, które nie znajdują się w ciągu budynków i dlatego nie stanowią części przejścia dla pieszych lub krytego pasażu. Podcienia przede wszystkim dają schronienie w razie niekorzystnych warunków atmosferycznych i pozwalają na prowadzenie działalności handlowej. Tradycyjne sklepione arkady portyków zostały zastąpione w XX wieku konstrukcjami z betonu. Towarzyszyło temu pojawienie się nowego języka architektonicznego, o czym świadczy dzielnica Barca. Wybrane portyki różnią się między sobą pod względem typologii, funkcji miejskich i społecznych oraz czasu powstania. Stanowią wyraz miejskiej tożsamości Bolonii jako przestrzeń będąca własnością prywatną, udostępniana na użytek publiczny.

Zespoły XIV-wiecznych fresków w Padwie

(Kryt. II / 2021)

Na Listę światowego dziedzictwa wpisano osiem zespołów budowli sakralnych i świeckich w Padwie, położonych w obrębie historycznych murów obronnych, w których znajdują się wybrane cykle fresków, powstałych w latach 1302–1397. Malowidła ścienne cechuje jedność stylu i treści, mimo tego, że zostały wykonane przez różnych artystów, na zamówienie różnych zleceniodawców, w budowlach o różnych funkcjach. Należy do nich cykl fresków Giotta w kaplicy Scrovegnich, uważanych za przełomowe dla rozwoju malarstwa ściennego, a także serie malowideł innych twórców, takich jak: Guariento di Arpo, Giusto de Menabuoi, Altichiero da Zevio, Jacopo Avanzi i Jacopo da Verona. Całość ilustruje rozwój sztuki malarstwa ściennego na przestrzeni stulecia, jako przejawu nowego zrywu twórczego i nowego podejścia do przedstawień przestrzennych.

Wielkie uzdrowiska europejskie

(Kryt. II, III / 2021)

Niemcy, Austria, Belgia, Francja, Włochy, Wielka Brytania, Czechy

Międzynarodowy wpis obejmuje 11 miast w 7 krajach: Bad Ems (Niemcy), Baden-Baden (Niemcy), Bad Kissingen (Niemcy), Bad bei Wien (Austria), Spa (Belgia), Vichy (Francja), Montecatini Terme (Włochy), Bath (W. Brytania), Franciszkowe Łaźnie (Czechy), Karlowe Wary (Czechy) i Mariańskie Łaźnie (Czechy). Wszystkie te miasta są świadectwem szczególnej europejskiej kultury uzdrowiskowej, związanej ze źródłami termalnymi, która rozwijała się od początków XVIII w. do lat 30. XX w., doprowadzając do rozkwitu dużych międzynarodowych uzdrowisk. Wywarły one wpływ na typologię miast rozwijających się wokół zespołów budowli uzdrowiskowych, takich jak kurhaus i kursaal (budynki i sale przeznaczone dla kuracjuszy), przepompownie, pijalnie wód, kolumnady i galerie, służących do czerpania wprost ze źródeł bogactw naturalnych, wykorzystywanych do celów kuracji wodą mineralną. Zabudowa uzdrowiskowa obejmuje także ogrody, miejsca spotkań, kasyna, teatry, hotele i wille oraz charakterystyczną infrastrukturę. Ośrodek uzdrowiskowy zwykle harmonijnie wpisuje się w otoczenie miejskie, w którym przeważają funkcje terapeutyczne i rekreacyjne. Jako całość, uzdrowiska wpisane na Listę światowego dziedzictwa zaświadczają o wymianie idei i wpływów w dziedzinie medycyny, nauki i balneoterapii.

Pradawne i pierwotne lasy bukowe w Karpatach i innych regionach Europy

(Kryt. IX / 2007, 2011, 2017, 2021)

Albania, Austria, Belgia, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Francja, Hiszpania, Macedonia Północna, Niemcy, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Ukraina, Włochy

Międzynarodowy wpis seryjny, zainicjowany w roku 2007 i następnie trzykrotnie rozszerzany w latach 2011, 2017 i 2021, obejmuje obecnie 94 elementy w 18 krajach, w tym lasy bukowe w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Są to ściśle wyznaczone kompleksy leśne na zboczach Połoniny Wetlińskiej, Smereka, w dolinie Terebowca, Górnej Solinki i Wołosatki.

Pierwotne lasy bukowe w Karpatach i innych regionach Europy są znakomitym przykładem zachowanych w stanie nienaruszonym kompleksów leśnych strefy umiarkowanej i jednocześnie najbardziej kompletnych systemów ekologicznych europejskich lasów bukowych. Obszar ten jest także bezcennym rezerwuarem materiału genetycznego nie tylko buków, ale także wielu innych gatunków związanych z tego typu siedliskiem leśnym. Od końca ostatniej epoki lodowcowej, w krótkim okresie zaledwie kilku tysięcy lat, buk europejski rozprzestrzenił się na całym kontynencie z kilku pierwotnie odizolowanych obszarów w Alpach, Karpatach, Górach Dynarskich, Pirenejach i basenie Morza Śródziemnego. Powodzenie tego procesu, który trwa w dalszym ciągu, związane jest z tolerancją buka na różne warunki klimatyczne, geograficzne i fizyczne oraz z jego łatwą adaptacją.

Ewaporatowe formacje krasowe i jaskinie w Apeninach Północnych

(Kryt. VIII / 2023)

Seryjne dobro stanowi nadzwyczaj dobrze zachowany i rozległy obszar, na którym zachodziła epigeneza krasu gipsowego. Obejmuje ono wyjątkowo duże skupiska jaskiń na stosunkowo niewielkim obszarze, rozciągające się na przestrzeni ponad 100 km. Jest to pierwszy i najlepiej zbadany kras na świecie, gdyż prace badawcze zostały tu podjęte już w XVI w. Na terenie objętym wpisem znajduje się kilka spośród najgłębszych jaskiń gipsowych, liczących do 265 m głębokości.

Via Appia. Regina viarum

(Kryt. III, IV, VI / 2024)