Turcja

Zabytkowe dzielnice Stambułu

(Kryt. I, II, III, IV / 1985)

Położenie strategiczne Stambułu, nad cieśniną Bosfor, między Bałkanami i Anatolią, między Morzem Czarnym i Morzem Śródziemnym, sprawiło, że przez przeszło 2 tys. lat był on ściśle związany z ważnymi wydarzeniami politycznymi, religijnymi i artystycznymi. Do arcydzieł Stambułu zaliczają się dawny hippodrom Konstantyna, pochodząca z VI w. bazylika Hagia Sophia i meczet z XVI w. Obecnie, zabytki Stambułu są coraz bardziej zagrożone przeludnieniem, zanieczyszczeniem przemysłowym i niekontrolowaną urbanizacją.

Park Narodowy Göreme i zabytki sztuki naskalnej w Kapadocji

(Kryt. I, III, V, VII / 1985)

W dolinie Göreme i jej otoczeniu, położonym wśród widowiskowego, wyżłobionego przez erozję krajobrazu, znajdują się świątynie skalne, niezastąpione świadectwa sztuki bizantyjskiej okresu post-ikonoklastycznego, jak również wydrążone w skale domostwa, wioski i podziemne miasta, będące pozostałościami tradycyjnego osadnictwa ludzkiego, którego początki sięgają IV w.

Wielki meczet i szpital Divrigi

(Kryt. I, IV / 1985)

W latach 1228-1229, w tej części Anatolii zdobytej przez Turków w początkach XI w., emir Ahmed Szah zbudował meczet z unikalną salą modlitw, przekrytą dwiema kopułami oraz przylegający do meczetu szpital. Skomplikowana technika konstrukcji sklepień, pomysłowa i wybujała rzeźba dekoracyjna, widoczna zwłaszcza na trzech portalach, kontrastują z surowością murów i nadają temu arcydziełu sztuki islamu szczególny aspekt.

Hattusas

(Kryt. I, II, III, IV / 1986)

Stanowisko archeologiczne Hattusas, dawnej stolicy państwa Hetytów, odznacza się wyjątkową organizacją urbanistyczną, różnorodnością typów zachowanych budowli (świątyń, rezydencji królewskich, fortyfikacji), bogactwem ornamentalnym Bramy Lwów i Bramy Królewskiej oraz zespołem skalnym Yazilikaya. W II tysiącleciu p.n.e. miasto silnie oddziaływało na Anatolię i na północną Syrię.

Nemrut Dagi

(Kryt. I, III, IV / 1987)

Grobowiec Antiocha I (69-34 p.n.e.) panującego nad Komageną, państwem utworzonym na północ od Syrii i Eufratu po rozbiciu państwa Aleksandra Wielkiego, stanowi jedno z największych przedsięwzięć epoki hellenistycznej. Synkretyzm panteonu oraz legendarne pochodzenie greckie i perskie jego królów świadczą o podwójnym pochodzeniu kultury i estetyki tego państwa.

Ksantos-Letoön

(Kryt. II, III / 1988)

Stolica Licji ilustruje połączenie tradycji licyjskich i wpływów hellenistycznych, głównie w sztuce grobowej. Inskrypcje na zabytkach są niezwykle cenne dla znajomości historii mieszkańców Licji oraz ich języka indoeuropejskiego.

Hierapolis-Pamukkale

(Kryt. III, IV, VII / 1988)

Źródła zawierające kalcyt, biorące początek na 200-metrowym wzgórzu górującym nad równiną, utworzyły w Pamukkale (po turecku „zamek z bawełny”) nierealny krajobraz, składający się z lasów mineralnych, skamieniałych wodospadów oraz rozległych, piętrowych tarasów. Około II w. p.n.e. królowie Pergamonu z dynastii Attalidów założyli w tym miejscu uzdrowisko Hierapolis. Obecnie znajdują się tam ruiny urządzeń termalnych, świątyń i innych zabytków greckich.

Miasto Safranbolu

(Kryt. II, IV, V / 1994)

Między XIII w. i pojawieniem się kolei, w początkach XX w., Safranbolu było ważnym punktem na głównym szlaku handlowym między Wschodem i Zachodem. Stary Meczet, łaźnie i medresa Sulejmana Paszy zostały zbudowane w 1322 r. W XVI w., w okresie największej świetności miasta, jego architektura wpłynęła na rozwój urbanistyczny dużej części impeium ottomańskiego.

Troja – stanowisko archeologiczne

(Kryt. II, III, VI / 1998)

Troja, licząca 4 tys. lat historii, jest jednym z najsłynniejszych stanowisk archeologicznych na świecie. Pierwsze wykopaliska zostały przeprowadzone w 1870 r. przez słynnego archeologa Heinricha Schliemanna. Z naukowego punktu widzenia, liczne ruiny stanowią najbardziej znaczące świadectwo pierwszych kontaktów między cywilizacjami Anatolii i basenu Morza Śródziemnego. Co więcej, oblężenie Troi przez wojowników greckich ze Sparty i z Achai, w XIII lub XII w. p.n.e., uwiecznione przez Homera w Iliadzie, od zawsze inspirowało wielkich artystów całego świata.

Zespół zabytkowy z meczetem Selimiye w Edirne

(Kryt. I, IV / 2011)

Meczet zbudowany na planie kwadratu, zwieńczony ogromną kopułą oraz czterema strzelistymi minaretami, wznosi się ponad miastem Edirne (d. Adrianopol), pierwszej stolicy imperium osmańskiego. Budowla została wzniesiona według projektu najsłynniejszego w XVI w. tureckiego architekta Sinana, który Selimiye uważał za swoje największe osiągnięcie. Kompleks obejmuje medresy, hale targowe, wieżę zegarową, zewnętrzny dziedziniec i bibliotekę. Wewnętrzne dekoracje wykonane przy użyciu płytek ceramicznych z manufaktur w Izniku, pochodzących z okresu szczytowego rozwoju ich produkcji, świadczą o niezrównanym mistrzostwie tej formy sztuki. Obiekt uważany jest za najbardziej harmonijny przykład külliye z czasów osmańskich, zespołu zabudowań wzniesionych wokół meczetu.

Çatalhöyük

(Kryt. II, IV / 2012)

Obszar wpisany o powierzchni 34 akrów, położony na południu Płaskowyżu Anatolijskiego, tworzą dwa wzgórza. Wyższy, wschodni kopiec liczy osiemnaście warstw zawierających przykłady działalności człowieka z epoki neolitu, z lat 7400 - 6200 p.n.e. Znajdują się tam malowidła, płaskorzeźby, rzeźby i inne obiekty artystyczne lub o charakterze symbolicznym. Świadczą one o rozwoju życia społecznego i kulturalnego w trakcie przystosowywania się ludzi do osiadłego trybu życia. Zachodni kopiec ukazuje ewolucję zwyczajów w okresie neolitycznym, 6200-5200 p.n.e. Çatalhöyük dostarcza istotnych dowodów przekształcania się niewielkich osad w miasta z zachowaniem tej samej lokalizacji na przestrzeni ponad dwóch tysięcy lat. Znajdują się tam pozostałości unikalnych osad bez ulic, składających się ze skupisk domostw przylegających do siebie tylnymi ścianami, do których wejścia prowadzą przez dach.

Bursa i Cumalikizik: kolebka imperium osmańskiego

(Kryt. I, II, III, IV, VI / 2014)

Jest to wpis seryjny  składający się z ośmiu miejsc, położonych na terenie miasta Bursy i pobliskiej miejscowości Cumalikizik, w południowej części regionu położonego nad Morzem Marmara. Ilustruje on kształtowanie się systemu  miejskiego i ruralistycznego, stanowiącego podstawę Imperium Osmańskiego, które powstało  na początku XIV w. Dobro ukazuje kluczowe funkcje organizacji społecznej i gospodarczej stolicy, która rozwinęła się wokół nowego ośrodka państwowości. Wpisem objęto handlowe dzielnice chanów, kulliyes (instytucje religijne) wraz z meczetami, szkołami religijnymi, publicznymi łaźniami i kuchnią dla ubogich, a także grobowiec Orchana, założyciela dynastii osmańskiej. Jedynym miejscem położonym poza historycznym centrum Bursy jest wioska Cumalikizik, wpisana w celu zilustrowania, w jaki sposób ośrodek wiejski wspierał rozwój miasta.

Krajobraz kulturowy – świadectwo różnych epok w Pergamonie

(Kryt. I, II, III, IV, VI / 2014)

Pozostałości starożytnego Pergamonu wznoszą się nad doliną Bakirçay w pobliżu Morza Egejskiego w Turcji. Akropol w Pergamonie był stolicą hellenistycznej dynastii Attalidów i głównym ośrodkiem życia intelektualnego w świecie starożytnym. Monumentalne świątynie, teatry, propyleje, gimnazjon, ołtarz i słynna Biblioteka Pergamońska znajdowały się na zboczu otoczonym długim murem. Wykute w skale sanktuarium Kybele leży na południowo- zachodnim krańcu innego wzgórza, wizualnie powiązanego z akropolem. Miasto stało się później stolicą prowincji rzymskiej w Azji i słynęło z lecznictwa (Asklepiejon). Akropol góruje nad krajobrazem, który cechuje występowanie tumulusów i zabytków z czasów imperium rzymskiego, bizantyjskiego i osmańskiego oraz nad położonym niżej miastem Bergama.

Efez

(Kryt. III, IV, VI / 2015)

W Efezie, mieście założonym u ujścia rzeki Kaystros, a później rozwijającym się wzdłuż zachodniej linii brzegowej, nawarstwiły się pozostałości różnych epok, w tym osadnictwa hellenistycznego i rzymskiego. Wykopaliska archeologiczne pozwoliły na odkrycie monumentalnych budowli z czasów Cesarstwa Rzymskiego, takich jak Biblioteka Celsusa i wielki teatr. Niewiele zachowało się ze słynnej świątyni Artemidy, zaliczonej do siedmiu cudów świata i będącej celem pielgrzymek z całego basenu Morza Śródziemnego. Od V w.n.e. ważnym celem pielgrzymek chrześcijan stał się Dom Marii Panny – zwieńczona kopułami kaplica na planie krzyża, położona w odległości 7 km od Efezu. Efez jest wybitnym przykładem starożytnego miasta portowego z kanałem morskim i basenem portowym.

Cytadela Diyarbakir i ogrody Havsel – krajobraz kulturowy

(Kryt. IV / 2015)

Miejsce leży na terenie tzw. Żyznego Półksiężyca, na płaskowyżu w Basenie Górnego Tygrysu. Miasto Diyarbakir wraz z pobliską okolicą stanowiło ważny ośrodek w regionie, począwszy od okresu hellenistycznego, a także za Cesarstwa Rzymskiego, za panowania Sassanidów, Bizancjum, w okresie muzułmańskim i za Imperium Osmańskiego po czasy współczesne. Obszar wpisany obejmuje İçkale (cytadelę) ze znajdującym się na jej terenie tumulusem Amida oraz mury miasta o długości 5,8 km z licznymi wieżami, bramami, przyporami i 63 inskrypcjami. Wpisane na Listę światowego dziedzictwa są również ogrody Havsel, położone u stóp cytadeli nad rzeką Tygrys, która zaopatrywała miasto w wodę i pożywienie, a także źródło Anzele i most o dziesięciu przęsłach.

Stanowisko archeologiczne Ani

(Kryt. II, III, IV / 2016)

Ani leży w północno-wschodniej Turcji na płaskowyżu górującym nad wąwozem, który stanowi naturalną granicę między Turcją i Armenią. W średniowieczu w mieście znajdowały się budynki mieszkalne, budowle sakralne i militarne. Średniowieczna urbanistyka kształtowała się na przestrzeni stuleci pod wpływem zarówno chrześcijaństwa, jak i islamu. Miasto przeżywało rozkwit w X i XI wieku n.e., kiedy to stało się stolicą średniowiecznego królestwa panującej w Armenii dynastii Bagratydów i zaczęło odnosić korzyści z kontrolowania jednej z dróg Jedwabnego Szlaku. Później, za panowania cesarzy bizantyńskich, a także za panowania dynastii Seldżuków i za czasów Królestwa Gruzji, dzięki położeniu w miejscu, w którym przecinały się główne szlaki handlowe, miasto Ani zachowało swoją ważną rolę. Inwazja Mongołów oraz wyniszczające trzęsienie ziemi w 1319 roku zapoczątkowało okres schyłkowy miasta. Stanowisko archeologiczne Ani w pełni ilustruje proces przemian w średniowiecznej architekturze. Można tu znaleźć przykłady prawie wszystkich innowacji wprowadzanych w architekturze na tym obszarze od VII do XIII wieku.

Afrodyzja

(Kryt. II, III, IV, VI / 2017)

Miejsce wpisane znajduje się w południowo-zachodniej Turcji, w górnej dolinie rzeki Morsynus, i składa się z dwóch elementów: stanowiska archeologicznego i kamieniołomów marmuru w północno-wschodniej części miasta. Świątynia Afrodyty wzniesiona została w III wieku p.n.e., a sto lat później wokół niej zbudowano miasto. Afrodyzja zawdzięcza swoją świetność kamieniołom marmuru i dziełom sztuki tworzonym przez miejscowych artystów. Ulice miasta powstały wokół kilku monumentalnych budowli, takich jak świątynie, teatr, agora i dwa zespoły łaźni.

Göbekli Tepe

(Kryt. I, II, IV / 2018)

Obszar wpisany leży w górach Germus, w południowo-wschodniej Anatolii. Cechują go monumentalne okrągłe i prostokątne struktury megalityczne, które uważa się za ogrodzenia wzniesione w czasach  zbieractwa i łowiectwa w okresie neolitu  ok. 9,600 do 8,200 lat p.n.e. Przypuszcza się, że budowle były wykorzystywane do celów obrzędowych, prawdopodobnie związanych z grzebaniem zmarłych. Charakterystyczne słupy o kształcie litery T, zdobione rycinami dzikich zwierząt, są źródłem wskazówek na temat trybu życia i wierzeń ludzi żyjących w Górnej Mezopotamii ok. 11 500 lat temu.

Tell w Arslantepe

(Kryt. III / 2021)

Wzgórze Arslantepe to wysoki na 30 metrów tell archeologiczny, położony na równinie Malatya, w odległości 12 km na południowy zachód od Eufratu. Wyniki prac wykopaliskowych wskazują, że miejsce to było zamieszkałe co najmniej od VI tysiąclecia p.n.e. aż do końca okresu rzymskiego. W najstarszej warstwie, pochodzącej z początków okresu Uruk znajdują się pozostałości domów z gliny z I połowy IV tysiąclecia p.n.e. Epoka szczytowego rozwoju, w której powstał tak zwany zespół pałacowy, przypadała na okres późnego chalkolitu. Wiele pozostałości pochodzi również z początków epoki brązu. Najważniejsze z nich zostały zidentyfikowane jako wchodzące w skład zespołu grobowca królewskiego. Stratyfikacja archeologiczna obejmuje również okres staroasyryjski i hetycki wraz z warstwami neohetyckimi. Dobro ilustruje złożone procesy, które doprowadziły do powstania na Bliskim Wschodzie społeczeństwa o strukturze państwowej i zaawansowanej administracji, jeszcze przed pojawieniem się pisma. Na miejscu odkryto wyjątkowe przedmioty z żelaza i broń, w tym najstarsze na świecie miecze, co dowodzi pojawienia się w tym czasie zorganizowanych form walki, będących przywilejem elit, dla których broń ta stała się instrumentem sprawowania władzy.

Gordion

(Kryt. III / 2023)

Wielowarstwowe stanowisko archeologiczne Gordion, położone w otwartym krajobrazie wiejskim, obejmuje pozostałości dawnej stolicy Frygii, niezależnego królestwa z epoki żelaza. Do jego głównych elementów należą: kopiec cytadeli, dolne miasto, miasto poza murami, mury obronne, a także kilka kopców grzebalnych i otaczający krajobraz. Prowadzone tu wykopaliska i badania archeologiczne pozwoliły na odkrycie wielu pozostałości, które dokumentują techniki budowlane, układ przestrzenny, struktury obronne i zwyczaje związane z grzebaniem zmarłych, rzucając światło na kulturę i gospodarkę Frygii.

Drewniane meczety hypostylowe w średniowiecznej Anatolii

(Kryt. II, IV / 2023)

Seryjne dobro obejmuje pięć meczetów wybudowanych w Anatolii od końca XIII do połowy XIV w. w różnych prowincjach dzisiejszej Turcji. Meczety cechuje niezwykła konstrukcja z murowanymi ścianami zewnętrznymi i rzędami drewnianych kolumn wewnętrznych (hypostylowych), które podtrzymują płaski strop i dach budowli. Budowle słyną ze sztuki snycerskiej, rękodzieła i wystroju wnętrz.