Iran
Czogha Zanbil
(Kryt. III, IV / 1979)
W Czogha Zanbil znajdują się ruiny świętego miasta elamickiego, otoczone trzema wspaniałymi, koncentrycznymi pierścieniami murów. Miasto zostało założone około r. 1250 p.n.e., lecz - po najeździe Asurbanipala - jego budowa nie została ukończona, o czym świadczą tysiące niezużytych cegieł.
Persepolis
(Kryt. I, III, VI / 1979)
Persepolis, stolica cesarstwa Achemenidów, zostało założone przez Dariusza I w r. 518 p.n.e. Zbudowano je na ogromnym, pół-naturalnym, pół-sztucznym tarasie, na którym król rozkazał wznieść wspaniały pałac o imponujących proporcjach, zainspirowany wzorcami mezopotamskimi. Ze względu na nadzwyczajny charakter monumentalnych ruin jest to jedyny w swoim rodzaju obszar archeologiczny.
Majdan-e Imam w Isfahanie
(Kryt. I, V, VI / 1979)
Zbudowany przez szaha Abbasa I Wielkiego na początku XVII w., całkowicie otoczony monumentalnymi konstrukcjami składającymi się z serii dwupiętrowych arkad, Isfahan słynie z meczetu królewskiego, z meczetu Szejch Loftallah, ze wspaniałego portyku Qeysariyah oraz z XV-wiecznego pałacu Timuridów. Zabytki te stanowią świadectwo życia społecznego i kulturalnego w Persji w epoce Safawidów.
Tagh-e Sulejman
(Kryt. I, II, III, IV, VI / 2003)
Stanowisko archelogiczne Tagh-e Sulejman położone jest w północno-zachodnim Iranie, w dolinie wulkanicznego regionu górskiego. Obejmuje ono główne sanktuarium zoroastryzmu, przebudowane w XIII w., w okresie panowania Ilchanów (Mongołów) oraz świątynię z okresu sasanidzkiego (VI i VII w.) poświęconą bogini Anahita. Stanowisko ma istotne znaczenie symboliczne. Plany świątyni ognia, pałacu, jak również plan ogólny, miały znaczący wpływ na rozwój architektury muzułmańskiej.
Krajobraz kulturowy miasta Bam
(Kryt. II, III, IV, V / 2004)
Miasto Bam położone jest na pustyni, na południowym krańcu irańskiego płaskowyżu. Początki miasta pochodzą z okresu Achemenidów (VI – IV w p.n.e), a jego największy rozkwit trwał od VII-XI w. Bam leżało na skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych i znane było z produkcji jedwabnej oraz bawełnianej garderoby. Życie w oazie było możliwe dzięki podziemnym kanałom irygacyjnym – qānats, z których pierwsze w tym kraju zbudowane zostały właśnie w tym mieście. Cytadela w Bam (Arg – e Bam ) jest najbardziej reprezentatywnym przykładem ufortyfikowanego, średniowiecznego miasta, zbudowanego tradycyjną dla tego regionu techniką nakładania na siebie kolejnych warstw błotnych – Chineh.
Pasargady
(Kryt. I, II, III, IV / 2004)
Pasargady były pierwszą dynastyczną stolicą Imperium Achemenidów, założonego w VI w. p.n.e. przez Cyrusa II Wielkiego w Parsie, ojczyźnie Persów. Pałace, ogrody i mauzoleum Cyrusa są znakomitymi przykładami pierwszego okresu rozwoju królewskiej sztuki i architektury Achemenidów oraz wyjątkowym świadectwem wysokiego poziomu perskiej cywilizacji. Na 160-hektarowym obszarze szczególnie cenne pozostałości to: mauzoleum Cyrusa II, ufortyfikowany taras Tall-e Takht oraz zespół pałacowy, składający się z wartowni, sali audiencyjnej, pałacu mieszkalnego i ogrodów. Pasargady były stolicą pierwszego, wielkiego imperium wielokulturowego w Zachodniej Azji. Rozciągające się od wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego i Egiptu aż po rzekę Hindus, imperium uważane jest za pierwsze, w którym szanowano kulturalną odrębność wchodzących w jego skład ludów. Znalazło to odzwierciedlenie w architekturze Achemenidów, stanowiącej połączenie różnorodnych kultur.
Sultanije
(Kryt. II, III, IV / 2005)
Mauzoleum Oldżajtu zbudowane zostało w latach 1302-1312 w mieście Sultanije, stolicy dynastii Hulagidów, założonej przez Mongołów. Znajdujący się w prowincji Zanjan Sultanije jest przykładem wybitnych osiągnięć architektury perskiej oraz jednym z ważnych pomników architektury Islamu. Ośmioboczny budynek zwieńczony jest kopułą o wysokości 50 metrów, pokrytą turkusowo-niebieską dekoracją ceramiczną i otoczony ośmioma wysmukłymi minaretami. Jest to najwcześniejszy zachowany przykład budowli o podwójnej kopule w Iranie. Wystrój wnętrza mauzoleum jest równie niezwykły i znawcy przedmiotu, tacy jak A.U. Pope opisując tę budowlę, widzieli w niej „poprzedniczkę Tadż Mahal”.
Bisotun
(Kryt. II, III, IV, VI / 2006)
Bisotun leży na starożytnym trakcie handlowym łączącym irański płaskowyż z Mezopotamią. Natrafić tu można na pozostałości od prehistorii po czasy Medów, Achemenidów, Sasanidów i Ilchanów. Głównym zabytkiem tego stanowiska archeologicznego jest monumentalny relief wykuty w skale oraz inskrypcje wykonane pismem klinowym na zlecenie Dariusza I Wielkiego po objęciu przez niego tronu Imperium Perskiego w 521 r. p.n.e. Płaskorzeźba przedstawia Dariusza trzymającego łuk, jako symbol suwerenności, depczącego postać leżącą przed nim na plecach. Według legendy, postać prezentuje Gaumatę, medyjskiego maga i pretendenta do tronu, którego zabójstwo otwarło Dariuszowi drogę do władzy. Poniżej i dookoła płaskorzeźby znajduje się około 1200 wersetów opowiadających historię walk, które Dariusz stoczył w latach 521 – 520 r. p.n.e. przeciwko namiestnikom, próbującym rozbić imperium założone przez Cyrusa. Napisy wykonane są w trzech językach. Najstarszy jest tekst elamicki, odnoszący się do legend opisujących króla i buntowników. Następna jest babilońska wersja tych legend. Ostatnia część inskrypcji ma szczególne znaczenie, gdyż stanowi staroperską wersję opisu dokonanych czynów (res gestae), umieszczoną przez Dariusza po raz pierwszy właśnie w tym miejscu. Jest to jedyny znany monumentalny tekst Achemenidów, dokumentujący przywrócenie imperium przez Dariusza I. Jest on również świadectwem zmieniających się wpływów kulturowych w miarę rozwoju sztuki monumentalnej oraz pisma na terenie imperium perskiego. Znajdują się tu także zabytki z okresu Medów (VIII – VII w. p.n.e.) oraz z czasu panowania Achemenidów (VI – IV w. p.n.e.) i z późniejszego.
Ormiańskie zespoły klasztorów w Iranie
(Kryt. II, III, VI / 2008)
Wpis obejmuje położone na północnym zachodzie Iranu trzy zespoły ormiańskich klasztorów chrześcijańskich: Świętego Tadeusza, Świętego Stefana i kaplicę z Dzordzor. Obiekty, z których najstarszy klasztor Św. Tadeusza pochodzi z VII wieku, są przykładami wyjątkowej uniwersalnych wartości ormiańskiej tradycji architektonicznej i ornamentyki. Klasztory noszą istotne ślady wymiany wpływów z innymi kulturami regionu, w szczególności z bizantyjską, prawosławną i perską. Usytuowane na południowo-wschodnim krańcu zasięgu kultury ormiańskiej, stały się ważnymi ośrodkami jej promieniowania w regionie. Dziś pozostają ostatnimi reprezentantami tej kultury w regionie, zachowanymi w dużym stopniu w integralnej i autentycznej postaci. Jako miejsca pielgrzymek, są także żywymi świadkami trwającej wieki ormiańskiej tradycji religijnej.
Zabytkowy system hydrauliczny w Szusztar
(Kryt. I, II, V / 2009)
Powstanie zabytkowego systemu hydraulicznego w Szusztar, składającego się z młynów, mostów, zapór wodnych oraz kanałów irygacyjnych, datowane jest na czasy Dariusza Wielkiego, czyli V wiek przed Chrystusem. Sercem systemu są dwa główne kanały na rzece Karun. Jeden z nich- Gargal- nadal używany jest w celu zaopatrzenia miasta Szusztar w wodę poprzez sieć tuneli, które kierują ją do młynów. Powstaje dzięki temu ogromny klif, którym woda kaskadami wpada do znajdującego się na dole zbiornika. Odpowiednia irygacja umożliwiła uprawę roślin i hodowlę zwierząt na obszarze 40,000 hektarów rozciągającym się na południu miasta. Kompleks hydrauliczny dopełniają budowle: Salasel Castel, czyli centrum operacyjne systemu wodnego, wieża, wskazująca poziom wody oraz liczne tamy. Stanowią one znakomite źródło informacji o technikach budowlanych starożytnego Elanu i Mezopotamii.
Chanaka szejka Safi al-Din w Ardabilu
(Kryt. I, II, IV / 2010)
Powstały między początkiem XVI a końcem XVIII wieku kompleks będący siedzibą zakonu sufickiego został wzniesiony zgodnie z tradycjami irańskiej architektury średniowiecznej. Jego budowniczy potrafili wykorzystać bardzo ograniczoną przestrzeń dla zapewnienia wielu funkcji. Mieściła się tam biblioteka, meczet, medresa, mauzoleum, zbiornik na wodę, szpital, kuchnie, piekarnia i biura. Droga do sanktuarium Szejka składa się z siedmiu etapów, które ilustrują 7 stadiów mistycyzmu sufickiego, przedzielonych 8 bramami symbolizującymi 8 postaw sufizmu. Wpis obejmuje również bogato zdobione fasady i wnętrza, a także znakomitą kolekcję dawnych przedmiotów. Stanowi unikalny zespół elementów średniowiecznej architektury islamu.
Zabytkowy kompleks bazaru w Tebrizie
(Kryt. II, III, IV / 2010)
Zespół zabytkowego bazaru w Tebrizie, od czasów starożytnych miejsce wymiany kulturalnej, należy do najważniejszych ośrodków handlowych na Jedwabnym Szlaku. Składa się z szeregu murów warownych i wzajemnie ze sobą powiązanych krytych budowli z cegły oraz z murów pełniących rozmaite funkcje. Miasto wraz ze swoim bazarem przeżywało okres świetności w XIII wieku, kiedy to Tabriz, położony w prowincji Azerbejdżanu Wschodniego, stał się stolicą królestwa Safawidów. W XVI wieku miasto utraciło status stolicy, ale wraz z rozwojem imperium osmańskiego zachowało rolę głównego ośrodka handlowego do końca XVIII wieku. Jest to jeden z przykładów tradycyjnego systemu związanego z handlem i kulturą Iranu.
Ogrody perskie
(Kryt. I, II, III, IV, VI / 2011)
Obiekt obejmuje dziewięć ogrodów położonych w różnych częściach Iranu. Są one przykładem różnorodności ogrodów krajobrazowych, które podlegały ewolucji, przystosowując się do różnych warunków klimatycznych przy zachowaniu zasad pierwotnej koncepcji sięgającej czasów panującego w VI w. p. n. e. Cyrusa Wielkiego. Obowiązuje w nich podział na cztery części. Główna rola przypada wodzie, która jest elementem dekoracyjnym. Ogrody dysponują własnym systemem nawadniania. Ogrody perskie symbolizują Eden oraz cztery żywioły zaratusztrianizmu: niebo, ziemię, wodę i roślinność. Pochodzą z różnych epok, począwszy od VI w. p.n.e. Obejmują elementy architektoniczne, wolno stojące pawilony, mury, a także zaawansowane systemy nawadniania. Wywarły wpływ na sztukę projektowania ogrodów w Indiach oraz w Hiszpanii.
Meczet Piątkowy w Isfahanie
(Kryt. II / 2012)
Położony w historycznym centrum Isfahanu Meczet Piątkowy (Masjed-e Jamé), którego budowa rozpoczęła się w 841 r., jest znakomitą ilustracją ewolucji architektury muzułmańskiej na przestrzeni dwunastu stuleci. Ta najstarsza zachowana budowla tego typu w Iranie posłużyła jako model dla wznoszonych później meczetów w Azji Środkowej. Cały kompleks architektoniczny zajmuje powierzchnię ponad 20 tysięcy metrów kwadratowych. Meczet Piątkowy to pierwsza muzułmańska budowla, w której przystosowano czterodziedzińcowy układ znany z sasanidzkich pałaców, do architektury sakralnej. Jego dwupłaszczowe, żebrowane kopuły są symbolem architektonicznej innowacyjności, która zainspirowała budowniczych w całym regionie. Obiekt posiada także niezwykłe zdobienia charakterystyczne dla sztuki muzułmańskiej na przestrzeni jej ponad tysiącletniego rozwoju.
Gonbad-e Qābus
(Kryt. I, II, III, IV / 2012)
Wzniesiony w 1006 r. n.e., liczący 53 metry wysokości grobowiec Qābusa Ibn Voshmgira znajdujący się nieopodal ruin starożytnego miasta Jorjan nad rzeką Gorgan w północno- wschodnim Iranie, jest świadectwem kontaktów plemion nomadów z Azji Środkowej z dawną cywilizacją półwyspu irańskiego. Grobowiec w formie wieży jest jedyną istniejącą pozostałością po Jorjanie, dawnym centrum kulturalnym i naukowym, zniszczonym przez Mongołów podczas najazdów w XIV i XV wieku. Wieża stanowi także wyjątkowy przykład zastosowania w architekturze muzułmańskiej innowacyjnej technologii budowlanej, który miał wpływ na późniejsze budownictwo sakralne w Iranie, Anatolii i Azji Środkowej. Zbudowany z ogniotrwałej cegły monument ma interesujący pod względem geometrycznym kształt zwężającego się ku górze walca o średnicy od 17 do 15,5 metra, zwieńczonego stożkowatym, ceglanym dachem. Ukazuje rozwój matematyki i nauki w świecie islamu na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia.
Pałac Golestan
(Kryt. I, II, III, IV / 2013)
Pełen przepychu pałac Golestan, będący arcydziełem z epoki Kadżarów, stanowi wyraz udanego połączenia tradycyjnego rękodzieła i architektury perskiej z wpływami Zachodu. Otoczony murami pałac jest jednym z najstarszych zespołów architektonicznych w Teheranie. Dynastia Kadżarów, która doszła do władzy w 1779 roku, uczyniła z Teheranu stolicę państwa i obrała Golestan na swoją siedzibę.
Pałac wzniesiono wokół ogrodów z basenami. Jego najbardziej charakterystyczne elementy i bogata ornamentyka pochodzą z XIX wieku. Za panowania Kadżarów pałac stał się ośrodkiem sztuki i architektury, której sam jest unikalnym przykładem, stanowiąc do dziś źródło inspiracji dla irańskich artystów i architektów. Pałac reprezentuje nowy styl, łączący tradycyjną perską sztukę i rękodzieło z elementami XVIII– wiecznej architektury i techniki.
Szahr-e Suchte
(Kryt. II, III, IV / 2014)
Szahr-e Suchte (Spalone miasto) leży na płaskowyżu irańskim u zbiegu dróg handlowych, które przebiegały tu w epoce brązu. Ruiny miasta wzniesionego z cegły pochodzą z czasów pojawienia się na terenie dzisiejszego wschodniego Iranu pierwszych społeczeństw cechujących się złożonymi układami społecznymi. Miasto założone ok. 3200 roku p.n.e. było zamieszkałe w czasie czterech głównych okresów historycznych do ok. 1800 roku p.n.e. W tym czasie w mieście wyodrębniło się kilka dzielnic: część reprezentacyjna, dzielnice z zabudową mieszkalną, obszary przemysłowe i tereny pochówku. Zmiany biegu rzek i zmiany klimatyczne prawdopodobnie były przyczyną wyludnienia się miasta na początku drugiego tysiąclecia. Budowle, miejsca pochówku i wiele znaczących przedmiotów odkrywanych w wyniku prac archeologicznych i dobrze zachowanych dzięki suchemu pustynnemu klimatowi, sprawiają, że obszar ten jest bogatym źródłem informacji o kształtowaniu się społeczeństw i kontaktów między nimi w III tysiącleciu p.n.e.
Suza
(Kryt. I, II, III, IV / 2015)
Ze starożytnego miasta, leżącego w południowo-zachodnim Iranie, u podnóża Gór Zagros, zachował się zespół wzgórz kryjących pozostałości archeologiczne, wznoszących się na wschodnim brzegu rzeki Shavur, oraz, po przeciwległej stronie, pałac Ardeszira. Odsłonięte budowle niegdyś pełniły funkcje administracyjne, mieszkalne i pałacowe. W Suzie odkryto kilka warstw osadnictwa miejskiego, świadczących o nieprzerwalnym zamieszkiwaniu tego obszaru od 5 tysiąclecia p. n. e. do XIII wieku n.e. Miejsce jest wyjątkowym świadectwem nieistniejących już w większości kultur – elamickiej, perskiej i partyjskiej.
Krajobraz kulturowy w Maymand
(Kryt. V / 2015)
Maymand jest odrębnym półpustynnym obszarem, leżącym na skraju doliny na południowym krańcu Gór Środkowoirańskich. Mieszkańcy prowadzą półkoczowniczy, rolno-pasterski tryb życia, wypasając zwierzęta na górskich pastwiskach. Wiosną i jesienią mieszkają w tymczasowych siedzibach, a w miesiącach zimowych przenoszą się do dolnych partii doliny i mieszkają wówczas w pieczarach wydrążonych w tufie, co jest nietypowe dla miejsca o suchym i pustynnym klimacie. Występujący tu krajobraz kulturowy jest przykładem funkcjonowania systemu, który był znacznie bardziej rozpowszechniony w przeszłości i polegał na przemieszczaniu się raczej ludzi niż zwierząt.
Perski kanat
(Kryt. III, IV / 2016)
W pustynnych regionach Iranu, na potrzeby rolnictwa i ludzi wykorzystuje się znany od starożytności system pozyskiwania wody z warstwy wodonośnej i rozprowadzania jej – dzięki wykorzystaniu prawa grawitacji – kanałami podziemnymi, niekiedy na odległość wielu kilometrów. Oprócz 11 kanatów, na obszarze wpisanym znajdują się również schronienia dla pracowników, zbiorniki na wodę, a także młyny. Praktykowane w dalszym ciągu, tradycyjne, wspólnotowe zarządzanie systemem zapewnia sprawiedliwy i zrównoważony podział i dystrybucję zasobów wodnych. Kanaty są wyjątkowym świadectwem tradycji kulturowych i cywilizacji pustynnych na obszarach o suchym klimacie.
Pustynia Lut
(Kryt. VII, VIII / 2016)
Pustynia Lut (Dasht-e-Lut) leży w południowo-wschodniej części kraju. Od czerwca do października w tym suchym subtropikalnym obszarze wieją silne wiatry, które nawiewają pyły. Miejsce jest jednym z najbardziej spektakularnych przykładów krajobrazu powstającego pod wpływem erozji wiatrowej. Występują tu formacje, takie jak jardangi (ostre grzbiety oddzielające bruzdy korazyjne), rozległe kamienne pustynie, a także pola wydmowe. Dobro stanowi wyjątkowy przykład nieustannie zachodzących procesów geologicznych.
Zabytkowa część miasta Jazd
(Kryt. III, V / 2017)
Miasto Jazd leży pośrodku Wyżyny Irańskiej, 270 km na południowy wschód od Isfahanu, nieopodal Szlaku Jedwabnego i Szlaku Korzennego. Jest żywym świadectwem ludzkich możliwości przetrwania i umiejętności wykorzystania ograniczonych zasobów w wyjątkowo trudnych warunkach życia na pustyni. Woda jest dostarczana do miasta przez system pozyskiwania wody ze źródeł podziemnych, zwany kanatem. Gliniana architektura Jazdu przetrwała w oryginalnej formie, w przeciwieństwie do wielu tradycyjnych miast, które uległy zniszczeniu wskutek modernizacji. W mieście zachowały się do dziś tradycyjne dzielnice, instalacje wodne, bazary, hamamy, meczety, synagogi, zoroastriańskie świątynie oraz historyczny ogród Dolat-abab.
Krajobraz archeologiczny z epoki Sasanidów w regionie Farsu
(Kryt. II, III, V /2018)
Na miejsce wpisane składa się osiem stanowisk archeologicznych, leżących w trzech obszarach geograficznych w południowo-wschodniej części prowincji Fars: Firuzabad, Biszapur i Sarvestan. Warowne budowle, pałace i urbanistyka pochodzą z najwcześniejszych i najpóźniejszych czasów Imperium Sasanidów, którzy panowali w tym regionie od 224 do 658 roku n.e. Wpis obejmuje stolicę wybudowaną przez założyciela dynastii, Ardaszira, a także miasto i budowle architektoniczne wzniesione za czasów jego następcy, Szapura I. Krajobraz architektoniczny jest ilustracją optymalnego wykorzystania topografii naturalnej i stanowi świadectwo wpływów tradycji kulturalnych Achemenidów i Partów, a także sztuki romańskiej, która wywarła duży wpływ na styl architektoniczny i artystyczny ery islamskiej.
Lasy hyrkańskie
(Kryt. IX / 2019, 2023)
Azerbejdżan, Iran
Lasy hyrkańskie tworzą jedyny w swoim rodzaju masyw leśny, rozciągający się na obszarze 850 km wzdłuż południowego wybrzeża Morza Kaspijskiego. Historia tych liściastych lasów sięga 25-50 milionów lat wstecz, kiedy pokrywały one większość obszaru północnej strefy klimatu umiarkowanego. Podczas zlodowacenia w okresie czwartorzędu lasy w tym regionie zanikły, by ponownie rozprzestrzenić się, gdy klimat stał się łagodniejszy. Obecnie cechuje je ogromna różnorodność roślin okrytonasiennych: 44 procent znanych w Iranie gatunków roślin naczyniowych występuje w regionie lasów hyrkańskich, pokrywających zaledwie 7 procent obszaru tego kraju. Dotychczas odnotowano tam 180 gatunków ptaków typowych dla lasów liściastych klimatu umiarkowanego oraz 58 gatunków ssaków, wśród nich niezwykle rzadki podgatunek lamparta charakterystyczny dla tego regionu.
Kolej transirańska
(Kryt. II, IV / 2021)
Kolej transirańska, łącząca Morze Kaspijskie na północnym wschodzie z Zatoką Perską na południowym zachodzie, przebiega przez dwa łańcuchy górskie, rzeki, płaskowyża, kompleksy leśne i równiny w czterech strefach klimatycznych. Kolej o łącznej długości 1394 km budowano od 1927 do 1938 roku. Zaprojektowane z niezwykłym rozmachem przedsięwzięcie zrealizowane zostało dzięki współpracy rządu Iranu z 43 firmami budowlanymi z różnych krajów. Pokonanie wielu trudności, związanych przede wszystkim z górzystym ukształtowaniem terenu, wymagało innowacyjności w prowadzeniu prac inżynierskich. W niektórych regionach górskich zrobiono duże przekopy w skałach, na całej trasie kolei wybudowano 174 duże mosty, 186 mniejszych i 224 tunele, w tym 11 tuneli spiralnych. W odróżnieniu od większości wcześniejszych tego typu inwestycji, budowa kolei transirańskiej została w całości sfinansowana z krajowych podatków, co pozwoliło uniknąć uzależnienia od kapitału zagranicznego.
Krajobraz kulturowy Hawraman/Uramanat
(Kryt. III, V / 2021)
Odludny górski krajobraz Hawraman/Uramanat jest związany z tradycyjną kulturą społeczności hawrami, rolniczo-pasterskiego ludu kurdyjskiego zamieszkującego te tereny od III wieku p.n.e. Dobro światowego dziedzictwa, leżące w samym sercu gór Zagros, na terenie prowincji Kurdystan i prowincji Kernanshah wzdłuż zachodniej granicy Iranu, składa się z dwóch części: doliny środkowej i wschodniej (Zhaverud i Takht w prowincji Kurdystan) i doliny zachodniej (Lahun, w prowincji Kernanshah). Model osiedli ludzkich w tych dwóch dolinach ukształtował się na przestrzeni tysiącleci pod wpływem surowych warunków górskich. Domostwa spiętrzone na stromych stokach i tarasowe ogrody z murkami z suchego kamienia oraz sezonowe pędzenie zwierząt pnącymi się pionowo w górę szlakami to cechy wyróżniające miejscowy tryb życia i kulturę ludności hawrami, wybierającej na miejsce pobytu, zależnie od pory roku, doliny lub wyżyny górskie. Dowodem jej nieprzerwanej obecności w tym krajobrazie górskim, w którym występuje wyjątkowa różnorodność biologiczna, z wieloma endemicznymi gatunkami flory i fauny, są kamienne narzędzia, groty i skalne schronienia, tumulusy, pozostałości stałych i tymczasowych osad, a także warsztaty, cmentarzyska, drogi, wioski, zamki itd. Dwanaście wiosek znajdujących się na terenie dobra światowego dziedzictwa świadczy o tym, w jaki sposób lud hawrami na przestrzeni tysiącleci radził sobie z niedoborem ziemi uprawnej w środowisku górskim.
Lasy hyrkańskie
(Kryt. IX / 2019, 2023)
(Azerbejdżan, Iran)
Lasy hyrkańskie stanowią unikalny masyw leśny rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Kaspijskiego w Azerbejdżanie i Iranie. Historia tych liściastych lasów sięga od 25 do 50 milionów lat, kiedy to pokrywały większość obszaru północnych lasów strefy umiarkowanej. Występuje tu wyjątkowa bioróżnorodność w świecie roślin, z ponad 3.200 udokumentowanymi gatunkami roślin naczyniowych. Do dziś zidentyfikowano 180 gatunków ptaków typowych dla lasów liściastych strefy umiarkowanej i 58 gatunków ssaków. Elementy dobra obejmują pełne ekosystemy z wielkimi drapieżnikami, takimi jak lampart, wilk i niedźwiedź brunatny oraz wiele rzadkich i endemicznych gatunków drzew. Rosną tu drzewa liczące od około 300 do 400, a niekiedy nawet 500 lat.
Perski Karawanseraj
(Kryt. II i III / 2023)
Karawanseraje to przydrożne zajazdy, oferujące schronienie, wyżywienie i wodę karawanom, pielgrzymom i innym podróżnym. Przebieg dróg i usytuowanie karawanserajów zależały od dostępności wody, warunków geograficznych i względów bezpieczeństwa. 54 karawanseraje wchodzące w skład dobra światowego dziedzictwa, to zaledwie niewielka część karawanserajów znajdujących się w Iranie przy dawnych szlakach. Do wpisu wybrano obiekty najbardziej okazałe i znaczące, reprezentujące szeroki wachlarz stylów architektonicznych, tendencji w modzie, sposobu adaptacji do zmian klimatu i materiałów użytych do ich budowy. Są one rozsiane na obszarze tysięcy kilometrów i wzniesione w czasie kilku stuleci. Dobro jako całość ilustruje rozwój karawanserajów i ich sieci w Iranie w różnych okresach dziejowych.