Kryteria

Kryteria wpisu na Listę światowego dziedzictwa

Jakie zabytki kultury i natury mogą być wpisane na Listę światowego dziedzictwa?

Dobra kulturowe

W myśl Art. 1 Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego za dobro kulturowe uważa się:

zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, jaskinie i zgrupowania tych elementów mające wyjątkową, powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;
zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swoją architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii;
miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnograficznego lub antropologicznego.

Warunki wpisu

Warunkiem wpisu miejsca o charakterze kulturowym na Listę światowego dziedzictwa jest uznanie wyjątkowej wartości uniwersalnej w oparciu o co najmniej jedno spośród pięciu przedstawionych poniżej kryteriów, przy czym kryterium VI może być stosowane jedynie jako kryterium uzupełniające.

Dobro powinno:

I. stanowić wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka; lub
II. ukazywać znaczącą wymianę wartości zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu; lub
III. nieść unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji wciąż żywej bądź już nieistniejącej; lub
IV. być wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości; lub
V. być wybitnym przykładem tradycyjnego osadnictwa, tradycyjnego sposobu użytkowania lądu lub morza, reprezentatywnego dla danej kultury (kultur); lub obrazującym interakcję człowieka ze środowiskiem, szczególnie jeżeli /dane dobro/ stało się podatne na zagrożenia wskutek nieodwracalnych zmian; lub
VI. być powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet Światowego Dziedzictwa jest zdania, że kryterium to powinno być stosowane na ogół łącznie z innymi kryteriami);

Podstawowymi wymogami, które musi spełniać każde dobro kulturowe, jest autentyczność i integralność. Ze względu na trudności z pojęciem autentyczności, przyjęto, że powinno odnosić się do projektu, materiałów, fachowości wykonania i otoczenia, a w przypadku krajobrazów kulturowych, do ich cech charakterystycznych i elementów składowych. Wyjątkowo może być akceptowana rekonstrukcja, jeśli została dokonana na podstawie pełnej, szczegółowej dokumentacji oryginału i nie miała charakteru koniunkturalnego.

W momencie wpisu podstawowe znaczenie ma zagwarantowanie właściwej ochrony i zarządzania obiektem. Chodzi nie tylko o istniejące przepisy prawne obowiązujące na różnych szczeblach administracji, ale również o dokładne określenie mechanizmów zapewniających należytą opiekę nad zabytkiem. Każdy obiekt kulturalny powinien mieć plan zarządzania.

Miasta

W odniesieniu do zespołów miejskich Komitet Światowego Dziedzictwa przyjął szczegółowe wytyczne, dzieląc je na trzy główne rodzaje:

I. miasta, które już nie są zamieszkałe, ale które ukazują niezmienne archeologiczne świadectwo przeszłości. Na ogół spełniają one kryteria autentyzmu, a ich stan konserwacji może być względnie łatwo kontrolowany;
II. miasta historyczne, które są zamieszkałe i które, z natury rzeczy rozwijały się i będą nadal się rozwijać pod wpływem zmian społeczno-kulturowych. Jest to sytuacja, która utrudnia stwierdzenie autentyczności, a politykę ochrony czyni bardziej problematyczną;
III. nowe miasta XX-wieczne, które paradoksalnie mają coś wspólnego z dwiema poprzednimi kategoriami i podczas gdy ich oryginalny miejski układ jest bardzo czytelny, a ich autentyzm niezaprzeczalny, przyszłość nie jest jasna, ponieważ ich rozwój jest w dużym stopniu trudny do kontrolowania.

Ocena miast umarłych

Ocena miast umarłych nie nastręcza innych trudności niż takie, które są związane ze stanowiskami archeologicznymi w ogóle. Kryteria, które odwołują się do unikalnego lub wyjątkowego charakteru prowadziły do wyboru zespołu budowli wyróżniających się czystością styku, koncentracją zabytków, a niekiedy znaczącymi powiązaniami historycznymi. W przypadku miejskich zespołów archeologicznych jest ważne, by zostały wpisane jako integralna całość. Zespół zabytków albo niewielkie zgrupowanie budowli nie oddaje licznych i złożonych funkcji zaginionego miasta; pozostałości takiego miasta powinny być wtedy, kiedy to możliwe chronione jako całość w połączeniu z otoczeniem naturalnym.

Ocena miast zamieszkałych

W przypadku zamieszkałych miast historycznych występuje wiele trudności, w dużej mierze związanych z kruchością tkanki miejskiej (która w wielu przypadkach została poważnie naruszona od początków ery przemysłowej) i z tempem urbanizacji ich bezpośredniego otoczenia. Żeby kwalifikować się do wpisania na Listę, miasta powinny posiadać wysoką wartość architektoniczną. Nie będą rozpatrywane na podstawie roli, jaką mogły odgrywać w przeszłości lub ich symboliki historycznej w myśl kryterium VI. Żeby miasto mogło być wpisane na Listę światowego dziedzictwa jego układ przestrzenny, struktura, materiały, formy i o ile to możliwe, funkcje grupy budynków powinny w sposób znaczący odzwierciedlać daną kulturę lub następujące po sobie okresy historyczne (cywilizacje). Można wyróżnić 4 kategorie miast historycznych:

miasta typowe dla danej epoki lub kultury, które zachowały się prawie w całości i które w dużej mierze nie były poddane presji rozwoju. W takim przypadku powinno być wpisane całe miasto wraz z otoczeniem, które również musi podlegać ochronie;
miasta, które rozwijały się w sposób typowy i zachowały niekiedy w postaci wyjątkowego otoczenia naturalnego, układy przestrzenne i struktury charakterystyczne dla poszczególnych rozdziałów swojej historii. W tym przypadku należy jasno oddzielić część historyczną od jej współczesnego otoczenia;
„Historyczne centra”, które odpowiadają dokładnie obszarom zopiniowanym przez dane miasta i które teraz są otoczone nowoczesnymi miastami. W tym przypadku konieczne jest określenie dokładnych granic obiektu w jego najszerszych wymiarach historycznych i zastosowanie odpowiednich działań na rzecz ochrony bezpośredniego otoczenia.
Sektory, obszary albo wydzielone grupy budynków, które nawet w tej szczątkowej formie, w jakiej przetrwały, w sposób spójny świadczą o charakterze zabytkowego miasta, którego już nie ma. W takich przypadkach te obszary i budynki, które przetrwały będą stanowiły wystarczające świadectwo wcześniej istniejącej całości.

Miasta i obszary historyczne mogą być wpisane tylko wówczas, gdy na ich terenie znajduje się wiele budynków zabytkowych, które ilustrują cechy miasta o wyjątkowych walorach. Nie zaleca się zgłaszania propozycji dotyczących kilku odosobnionych lub niepowiązanych ze sobą budynków, które tym samym zaświadczają o tym, że miasto utraciło spójną tkankę miejską. Akceptowane mogą być jednak propozycje takich obszarów, które chociaż zajmują niewielką przestrzeń, odegrały ważną rolę w historii urbanistyki. W takim przypadku, wniosek powinien wskazywać jasno, że proponowana do wpisu jest tylko grupa budynków, a miasto wymienione jest jedynie jako miejsce lokalizacji zabytków. Podobnie, jeśli jakiś budynek o niezaprzeczalnym znaczeniu światowym jest usytuowany w poważnie zaniedbanym lub w nie dość reprezentatywnym otoczeniu miejskim, może być oczywiście wpisany bez specjalnego odwoływania się do miasta, na terenie którego się znajduje.

Trudno oszacować wartość nowych miast XX wieku. Dopiero historia oceni, które z nich są najlepszymi przykładami współczesnej urbanistyki. Z rozpatrywaniem takich propozycji należy poczekać chyba, że zachodzą jakieś szczególne okoliczności.

Preferowane powinny być zatem raczej małe i średnie miasta, które są w stanie kontrolować swój potencjalny rozwój niż wielkie metropolie, co do których nie być dostarczona wystarczająco pełna informacja i dokumentacja służąca jako podstawa do ich wpisu jako całość.

Ze względu na skutki, jakie wpis na Listę światowego dziedzictwa może wywierać na przyszłość miasta, wpis miast powinien mieć charakter wyjątkowy. Przedstawione w momencie wpisu, zgodnie z obowiązującymi wymogami, prawne i administracyjne środki ochrony zespołu budynków i ich otoczenia muszą być egzekwowane. Duże znaczenie ma również informowanie społeczności lokalnej, bez której czynnego udziału nie jest możliwa właściwa ochrona.

Krajobrazy kulturowe

Komitet przyjął również wytyczne dotyczące wpisu na Listę światowego dziedzictwa krajobrazów kulturowych. Krajobrazy kulturowe stanowią „dzieło natury i człowieka” wymienione w Art. I Konwencji. Są one ilustracją ewolucji społeczeństw i sposobu osiedlania się na przestrzeni dziejów zależnie od fizycznych ograniczeń lub korzyści wynikających ze środowiska naturalnego oraz oddziaływania czynników społecznych, ekonomicznych i kulturowych.

Ochrona krajobrazów kulturowych może wzbogacić nowoczesne metody zróżnicowanego zagospodarowania terenu, a także przyczynia się do zachowania lub podkreślenia naturalnych walorów krajobrazu. Trwanie tradycyjnych form zagospodarowania terenu wspiera różnorodność ekologiczną w wielu regionach świata. Ochrona tradycyjnych krajobrazów kulturowych jest zatem pomocna w zachowaniu różnorodności biologicznej.

Krajobrazy kulturowe można podzielić na trzy główne kategorie:

Najłatwiej wyodrębnić wyraźnie określony krajobraz zaprojektowany i utworzony w sposób zamierzony przez człowieka. Taka kategoria obejmuje ogrody i utworzone z powodów estetycznych, które często (chociaż nie zawsze) łączą się z religijnymi lub innymi zabytkowymi budowlami i zespołami.
Drugą kategorię stanowi krajobraz, który przekształcał się w sposób organiczny. Wynika to z początkowego impulsu społecznego, gospodarczego, administracyjnego lub religijnego. Krajobraz osiągnął swoją obecną formę w połączeniu i w odpowiedzi na swoje naturalne otoczenie. Takie krajobrazy ukazują ten proces ewolucji poprzez swoją formę i cechy elementów składowych. Dzielą się na dwie podkategorie:
- krajobraz reliktowy (skamieniały) jest jednym z tych, w których proces ewolucji zakończył się w przeszłości, nagle lub w ciągu dłuższego czasu. Jego znaczące cechy szczególne są jednak wciąż widoczne w materialnej formie.
- krajobraz żywy to krajobraz, który zachował aktywną rolę społeczną we współczesnym społeczeństwie i jest ściśle związany z tradycyjnym trybem życia. Jego ewolucja stale postępuje. Równocześnie dostarcza on znaczącej materialnej ilustracji ewolucji zachodzącej w przeszłości.
- trzecią kategorią jest krajobraz kulturowy skojarzeniowy („associative”). Wpis takich krajobrazów na Listę światowego dziedzictwa dokonywany jest na podstawie oceny oddziaływania religijnego, artystycznego lub kulturowego raczej wynikającego ze związku z naturą niż zilustrowanego materialnymi zabytkami kultury, które mogą być mało znaczące lub nawet nie muszą występować.

Dobra przyrodnicze

W myśl Art. 2 Konwencji za „dziedzictwo naturalne” są uważane:

pomniki przyrody stanowiące formacje fizyczne i biologiczne lub zespoły takich formacji przedstawiające wyjątkową wartość uniwersalną z punktu widzenia estetycznego lub naukowego;
formacje geologiczne i fizjograficzne oraz dokładnie wyznaczone obszary stanowiące siedziska zagrożonych gatunków zwierząt i roślin o wyjątkowej wartości uniwersalnej z punktu widzenia nauki lub ochrony;
miejsca naturalne lub dokładnie wyznaczone obszary naturalne o wyjątkowej wartości uniwersalnej z punktu widzenia nauki, ochrony lub piękna natury.

Aby wartość uniwersalna dobra przyrodniczego proponowanego do wpisu została uznana przez Komitet Światowego Dziedzictwa, musi ono spełniać warunek integralności i odpowiadać jednemu lub kilku z następujących kryteriów:

VII. obejmować najbardziej niezwykłe zjawiska przyrodnicze lub obszary o wyjątkowym naturalnym pięknie i znaczeniu estetycznym; lub
VIII. stanowić wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla głównych etapów historii Ziemi, włączając świadectwa rozwijającego się na niej życia; trwających procesów geologicznych istotnych w tworzeniu rzeźby terenu, bądź form geomorfologicznych lub fizjograficznych o dużym znaczeniu; lub
IX. stanowić wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla trwających procesów ekologicznych i biologicznych istotnych w ewolucji i rozwoju ekosystemów oraz zespołów zwierzęcych i roślinnych lądowych, słodkowodnych, nadbrzeżnych i morskich; lub
X. obejmować siedliska naturalne najbardziej reprezentatywne i najważniejsze dla ochrony in situ różnorodności biologicznej, włączając te, w których występują zagrożone gatunki o wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki lub ochrony przyrody.

Dodatkowo dobra muszą spełniać warunek integralności i autentyczności (jedynie miejsca kulturowe) oraz posiadać efektywny system ochrony i zarządzania.

Wymóg integralności dotyczy zastosowania kryteriów:

Ad VII. Dobro włączone do Listy światowego dziedzictwa na podstawie tego kryterium powinno mieć wyjątkową uniwersalną wartość i obejmować obszary, które są kluczowe dla zachowania jego piękna;
Ad VIII. Dobro powinno obejmować wszystkie lub większość kluczowych, powiązanych ze sobą i współzależnych elementów przyrodniczych;
Ad IX. Dobro powinno być wystarczająco rozległe i zawierać niezbędne elementy ukazujące kluczowe aspekty procesów, które są istotne dla długotrwałej ochrony ekosystemów oraz ich biologicznej różnorodności;
Ad X. Dobro powinno mieć podstawowe znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej. Tylko dobra o największym zróżnicowaniu biologicznym i/lub reprezentatywności biologicznej mogą spełniać to kryterium. Dobra te powinny być środowiskiem dla różnych form flory i fauny, charakterystycznych dla danego regionu biogeograficznego i rozpatrywanych ekosystemów.

Każde dobro przyrodnicze powinno mieć plan zarządzania. Ochrona prawna i instytucjonalna oraz ewentualnie zwyczajowa powinna być zagwarantowana w perspektywie długoterminowej. Granice obiektu powinny odzwierciedlać wymogi przestrzenne siedlisk, gatunków lub zjawisk, które były podstawą wpisu. Granice powinny obejmować dostatecznie rozległe obszary bezpośrednio przylegające do obszaru o wyjątkowej, uniwersalnej wartości tak, by chroniły wartości obiektu przed bezpośrednimi skutkami ingerencji człowieka i wykorzystywaniem zasobów naturalnych poza obszarem wpisanym. Granice wpisanego obiektu mogą pokrywać się z jedną lub kilkoma strefami chronionymi takimi jak parki narodowe czy rezerwaty biosfery.

Dobra przyrodnicze mogą być najważniejszymi miejscami dla ochrony różnorodności biologicznej. Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej, biologiczna różnorodność oznacza zróżnicowanie wśród organizmów żywych, w lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemach oraz w zespołach ekologicznych, których stanowią część, i obejmuje różnorodność w obrębie gatunków i między gatunkami oraz różnorodność ekosystemów. Tylko te miejsca, które charakteryzują się największą różnorodnością biologiczną mogą spełniać kryterium IV.

Teoretycznie dobro przyrodnicze może być wpisane na Listę światowego dziedzictwa wówczas, gdy spełnia jedno z czterech kryteriów oraz wymóg integralności. Jednakże większość obiektów wpisano w oparciu o dwa lub więcej kryteriów.