Portugalia

Dieta śródziemnomorska
Kraj(e) członkowski(e): Chorwacja/Cypr/Grecja/Hiszpania/Maroko/Portugalia/Włochy

Pierwszy wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Pod pojęciem diety śródziemnomorskiej rozumie się umiejętności, wiedzę, praktyki i tradycje, a więc wszystko, co mieści się w przestrzeni pomiędzy krajobrazem a stołem: uprawa roślin, zbiór plonów, rybołówstwo, przechowywanie i przetwarzanie żywności, przygotowywanie, a przede wszystkim spożywanie posiłków. Dieta śródziemnomorska jest sposobem odżywiania się, który nie zmienił się w czasie i przestrzeni. Jej podstawowe składniki to oliwa z oliwek, zboża, owoce świeże lub suszone, ryby, nabiał i mięso w ograniczonych ilościach oraz wiele ziół i przypraw, a wszystko popijane winem lub naparami ziołowymi, zależnie od tradycji związanej z religią. Ale dieta (z greckiego diaita, czyli sposób życia) znaczy o wiele więcej niż tylko jedzenie. Sprzyja kontaktom społecznym, ponieważ wspólne posiłki stanowią podstawę obyczajowości i obrzędów świątecznych. Dzięki niej powstał ogromny zbiór wiedzy, pieśni, przysłów, opowiadań i legend. Opiera się na poszanowaniu ziemi i różnorodności biologicznej. Zapewnia zachowanie i rozwój tradycyjnej działalności i rzemiosła związanego z rybołówstwem i rolnictwem.

Fado, pieśń miejska
Kraj(e) członkowskie: Portugalia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2011 r.

Fado – pieśń śpiewana w miastach, głównie w Lizbonie – jest charakterystyczna dla portugalskiej wielokulturowości, łącząc w sobie m.in. afro-brazylijskie pieśni taneczne, tradycyjne lokalne gatunki muzyczne i taneczne, tradycje wywodzące się z obszarów wiejskich oraz kosmopolityczne wzorce muzyczne z początków XIX wieku. Pieśni zwykle wykonuje solista, kobieta lub mężczyzna, przy akompaniamencie dwóch gitar: akustycznej i portugalskiej (12-strunowej, w kształcie gruszki, występującej jedynie w Portugalii). Począwszy od ostatnich dziesięcioleci, akompaniament instrumentalny to często dwie gitary portugalskie – klasyczna i basowa. Fado wykonywane jest zawodowo w salach koncertowych i w kameralnych klubach, a także przez amatorów zrzeszonych w różnych stowarzyszeniach, mających siedzibę w zabytkowych dzielnicach Lizbony. Wykonywania pieśni nauczają nieformalnie starsi, szanowani wokaliści, a często umiejętność ta przekazywana jest między pokoleniami w obrębie tej samej rodziny. Upowszechnienie tego gatunku przez emigrantów oraz przez światowy rynek muzyczny sprawiło, że fado stało się symbolem portugalskiej tożsamości.

Cante Alentejano, śpiew wielogłosowy
Kraj(e) członkowskie: Portugalia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa ludzkości w 2014 r.

Cante Alentejano jest gatunkiem śpiewu tradycyjnego o dwudzielnym metrum, wykonywanym bez akompaniamentu muzycznego przez amatorskie chóry na południu Portugalii. Wyróżnia je charakterystyczna linia melodyczna, tekst i styl wokalny. Chór może liczyć do trzydziestu osób i jest podzielony na mniejsze zespoły. Pieśń intonowana jest w niskiej tonacji, a następnie odtwarzana altem, często z dodaniem ozdobników. Potem rozbrzmiewa cały chór, śpiewając pozostałe strofy w równoległych tercjach. Alt dominuje nad chórem w trakcie wykonywania całej pieśni. Bogaty repertuar tradycyjnych poematów wykonywany jest według dawnych lub na nowo skomponowanych melodii. Pieśni poruszają tradycyjne tematy, takie jak życie na wsi, przyroda, miłość, macierzyństwo czy religia, a także przemiany kulturowo-społeczne. Cante odgrywa ważną rolę w życiu wszystkich społeczności regionu Alentejo i jest nieodłącznie związane ze zgromadzeniami publicznymi i prywatnymi spotkaniami.

Wyrób dzwonków pasterskich
Kraj(e) członkowski(e): Portugalia

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2015 r.

Dzwonki pasterskie są zawieszane na skórzanym pasku na szyi krowy czy owcy. Wydawane przez nie dźwięki pomagają pasterzom lokalizować pasące się zwierzęta. Dzwonienie towarzyszące przemieszczaniu się stada tworzy niezwykła atmosferę. Dzwonki wykuwane są na kowadle ręcznie, na zimno, z żelaznej blachy i mogą. Na wykutą formę nakłada się blaszki z kawałków miedzi lub cyny albo elementy zdobnicze w formie krzyżyków czy ptaszków. Całość oblepia się gliną wymieszaną ze słomą i wypala w piecu. Następnie formę szybko schładza się w zimnej wodzie, a wypalona glina jest usuwana. Na końcu montuje się serce dzwonka i stroi go. Cała wiedza techniczna przekazywana jest w rodzinie z ojca na syna. Głównym ośrodkiem produkcji dzwonków jest Alcáçovas w południowej Portugalii, ale w wyniku zmian społeczno-gospodarczych praktyka ta stopniowo zanika. Nowe metody wypasu sprawiają, że pasterze stają się coraz mniej potrzebni, a dzwonki wykonywane przy użyciu technik przemysłowych są coraz tańsze. Obecnie zostało zaledwie 11 warsztatów i trzynastu rzemieślników, z których dziewięciu ma ponad 70 lat.

Wyrób czarnej ceramiki z Bisalhães
Kraj(e) członkowski(e): Portugalia

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2016 r.

Bisalhães jest niekiedy nazywane “krainą garnków i patelni”. Miasteczko słynie z czarnej ceramiki. Naczynia kuchenne i dekoracyjne są wytwarzane tradycyjnymi, do dziś niezmienionymi metodami. Wyrób czarnej ceramiki stanowi ważny element tożsamości społeczności Bisalhães. Wyroby powstają w kilku etapach. Najpierw glina jest rozdrabniana drewnianym młotkiem w kamiennej misie, a następnie przesiewana. Dodaje się do niej wody w celu wyrobienia masy, z której formuje się naczynia. Do wygładzenia powierzchni używa się różnych narzędzi. Następnie wyrób jest dekorowany i wypalany w piecu. Podział pracy przy tworzeniu ceramiki stopniowo ewoluował. Pracochłonnym przygotowywaniem gliny obecnie zajmują się mężczyźni, podczas gdy kobiety na ogół dekorują naczynia. Ponadto glina jest obecnie sprowadzana z lokalnej fabryki płytek, a nie wydobywana, jak to miało miejsce w przeszłości. Umiejętność wyrabiania czarnej ceramiki jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Przyszłość tej tradycji jest coraz bardziej zagrożona. Coraz mniej osób zajmuje się wyrobem czarnej ceramiki, młodzi ludzie nie interesują się kultywowaniem tradycji, przeważa popyt na ceramikę wytwarzaną przemysłowo.

Sokolnictwo, żywe dziedzictwo człowieka
Kraj(e) członkowski(e): Arabia Saudyjska / Austria / Belgia / Czechy / Francja / Hiszpania / Katar / Kazachstan / Republika Korei / Mongolia / Maroko / Niemcy / Pakistan / Portugalia / Syria / Węgry / Włochy / Zjednoczone Emiraty Arabskie

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2016 r.

Sokolnictwo, które pierwotnie służyło jako sposób zdobywania pożywienia, zmieniało się z upływem czasu. Obecnie jest bardziej związane z ochroną środowiska i dziedzictwa kulturowego, a co więcej, przyczynia się do wzrostu zaangażowania społecznego w ramach danej społeczności i poza nią. Pielęgnując własne tradycje i przestrzegając zasad etycznych, sokolnicy szkolą i hodują ptaki drapieżne, w tym orły i jastrzębie, tworząc bliskie więzi ze zwierzęciem. Praktyka występująca w wielu krajach na świecie różni się pod pewnymi względami, m.in. jeśli chodzi o stosowany sprzęt. Pomimo to metody pozostają podobne. Sokolnicy są grupą ludzi, którzy są w stanie podróżować tygodniami, zajmując się jedynie szkoleniem, a wieczorami dzieląc się wrażeniami z minionego dnia. Uważają, że sokolnictwo pozwala im na poznawanie przeszłości i nawiązywanie do niej. Dotyczy to głównie społeczności, dla których sokolnictwo stanowi jedną z niewielu więzi z ich środowiskiem naturalnym i tradycyjną kulturą. Wiedza oraz umiejętności są przekazywane przez członków rodziny jako międzypokoleniowy zwyczaj. Dokonuje się to poprzez doradztwo, praktyki i szkolenia w szkołach lub w specjalnych klubach. W niektórych krajach należy zdać formalny egzamin, aby zostać sokolnikiem. Spotkania i uroczystości dają uczestnikom możliwość dzielenia się wiedzą, zapewniają podnoszenie świadomości i promowanie różnorodności.

Wyrób glinianych figurek z Estremoz
Kraj(e) członkowskie: Portugalia
Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2017 r.

Na wykonanie glinianej figurki z Estremoz potrzeba kilku dni. Poszczególne elementy są łączone i wypalane w elektrycznym piecu. Następnie figurki są malowane i pokrywane bezbarwnym lakierem. Zależnie od tematu ubiera się je w regionalne stroje z Alentejo lub w stroje inspirowane ikonografią chrześcijańską. Tradycje wyrobu glinianych figurek z Estremoz sięgają XVII w. Dzięki ich charakterystycznym cechom łatwo je rozpoznać. Rękodzieło jest ściśle związane z regionem Alentejo. Większość figurek nawiązuje do przyrody, różnych profesji, lokalnych wydarzeń, tradycji i wierzeń ludowych. Ciągłość tradycji i uznanie dla tego rękodzieła zapewniają nieformalne warsztaty edukacyjne i inicjatywy dydaktyczne podejmowane przez samych rękodzielników, a także przez ośrodek zajmujący się promowaniem i ochroną glinianych figurek z Estremoz. Organizowane są targi lokalne, krajowe i międzynarodowe. Wiedza i umiejętności przekazywane są w rodzinnych warsztatach i w środowisku zawodowym. Rękodzielnicy uczą podstaw zawodu w czasie nieformalnych warsztatów szkoleniowych. Aktywnie uczestniczą w działaniach organizowanych przez szkoły i muzea, a także w salonach rękodzieła i innych wydarzeniach.

Karnawał w Podence, świętowanie końca zimy
Kraj(e) członkowski(e): Portugalia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2019 r.

Karnawał, który odbywa się we wsi Podence z okazji końca zimy, to społeczno-kulturowa praktyka, pierwotnie będąca męskim rytuałem przejścia. Dzięki dostosowaniu do współczesnych uwarunkowań, dziś także kobiety i dzieci biorą w niej udział. Świętowanie związane jest z pożegnaniem zimy i nadejściem wiosny. Trwające trzy dni obchody odbywają się na ulicach i w prywatnych domach, ponieważ zwyczajem jest składanie wizyt sąsiedzkich podczas festiwalu. „Caretos” – tradycyjnie ubrane postacie w maskach – tańczą wokół kobiet, rytmicznie poruszając biodrami i dzwoniąc krowimi dzwoneczkami. Taniec ten, prawdopodobnie związany z dawnymi rytuałami płodności, pozwala tancerzom wchodzić anonimowo w relacje z innymi uczestnikami uroczystości. „Caretos” noszą blaszane lub skórzane maski, kostiumy pokryte wełnianymi frędzlami i przymocowane do ciała małe dzwoneczki. W poniedziałkowy wieczór poprzedzający karnawał odbywa się widowisko, podczas którego grupa mężczyzn wyczytuje fikcyjną listę zaręczonych par, dowcipkując z nich ku uciesze publiczności. W karnawałowy wtorek część uczestników przebiera się za „matrafonas” – zamaskowane postacie typowe dla wiejskich zabaw karnawałowych. Tego samego dnia popołudniu następuje uroczyste spalenie ogromnej kukły symbolizującej zimę, po czym „Caretos” odwiedzają kolejno domy swoich krewnych i przyjaciół. Mieszkańcy uczestniczą w karnawale od wczesnych lat dziecięcych, a działalność Stowarzyszenia Grupy Caretos dodatkowo przyczynia się do popularyzacji tej formy dziedzictwa.

Wspólnotowe święto w Campo Maior
Kraj(e) członkowski(e): Portugalia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2021 r.

Wspólnotowe święto mieszkańców Campo Maior jest tłumnie obchodzonym wydarzeniem w portugalskim miasteczku, udekorowanym wówczas milionami papierowych kwiatów o różnych kształtach, barwach i wzorach. Przygotowania do święta trwają dziewięć miesięcy. W tym czasie mieszkańcy, pracujący w tzw. komisjach ulicznych, zajmują się wykonywaniem dekoracji, które później zostaną rozmieszczone w różnych częściach miasta. Pracują zazwyczaj nocą, w prywatnych domach lub w magazynach. Często w trakcie wykonywania papierowych kwiatów śpiewa się pieśni. Kultywowanie tradycji wzmacnia więzi społeczne łączące mieszkańców i rozwija ich pomysłowość. Komisje po przyjacielsku konkurują ze sobą o to, które dekoracje wzbudzą największy zachwyt publiczności, dlatego do samego końca nie pokazują innym efektów swojej pracy. Dopiero w przeddzień święta miasto ulega całkowitej przemianie. Udekorowane ulice nabierają kolorów. W dniu samego święta miasteczko tłumnie wypełniają mieszkańcy. Tradycja wywodzi się z obchodów religijnego święta ku czci św. Jana Chrzciciela. Od 1921 roku uroczystości nie noszą już miana tego święta, niemniej wizerunek świętego do dziś jest niesiony w czasie procesji, będącej ich nieodłączną częścią. Tradycja obchodzenia wspólnotowego święta przekazywana jest z pokolenia na pokolenie głównie w rodzinie i szkole.

Niematerialne dziedzictwo kulturowe na pograniczu Portugalii i Galicji, model ochrony stworzony przez Ponte…nas Ondas!
Kraj(e) członkowski(e): Portugalia, Hiszpania

Program wybrany do Rejestru dobrych praktyk ochrony w 2022 r.

Projekt pn. Ponte …nas ondas! (w skrócie PNO!) ma na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa na obszarach przygranicznych Portugalii i hiszpańskiej Galicji poprzez tworzenie przestrzeni dla praktykowania dziedzictwa i przekazywania go młodszym pokoleniom. Projekt zainicjowano w szkołach w dwóch miejscowościach – Salvaterra de Miño (Hiszpania) i Monçõ (Portugalia), a następnie rozszerzono na szereg innych szkół i instytucji. Ostatnio żywe dziedzictwo stało się przedmiotem badań i analiz prowadzonych przez nauczycieli i badaczy należących do stowarzyszenia PNO!, przy współpracy z depozytariuszami tradycji, a także ze specjalistami z miejscowych uniwersytetów. Projekt pozwala młodym ludziom uczestniczyć w praktykowaniu i upowszechnianiu własnych tradycji dzięki nauczaniu o dziedzictwie w szkołach, kształceniu nauczycieli, zapraszaniu na lekcje depozytariuszy i praktyków dzielących się swoją wiedzą i doświadczeniami oraz wykorzystaniu radia i nowoczesnych technologii komunikacyjnych do przekazywania, propagowania i podnoszenia rangi wspólnego niematerialnego dziedzictwa kulturowego.