Armenia

Muzyka na duduk
Kraj(e) członkowski(e): Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Armeński obój duduk, instrument dęty z pojedynczym lub podwójnym stroikiem, zrobiony jest z drzewa morelowego i ma ciepłą, miękką, trochę nosową barwę dźwięku. Duduk albo tsiranapokh, nazywany też morelową fujarką, należy do organologicznej kategorii aerofonów. Zalicza się do nich ponadto balaba, na którym gra się w Azerbejdżanie i Iranie, duduki powszechne w Gruzji i ney popularny w Turcji. Miękkie drzewo jest idealnym materiałem do wyrzeźbienia instrumentu. Stroik, zwany ghamish albo yeghe, jest miejscową rośliną rosnącą wzdłuż rzeki Araks. Korzenie muzyki wykonywanej na duduku sięgają czasów ormiańskiego króla Tigranesa Wielkiego (95-55 p.n.e.). Instrument jest przedstawiony w licznych armeńskich rękopisach z okresu Średniowiecza. Duduk akompaniuje popularnym, tradycyjnym piosenkom armeńskim i tańcom z różnych regionów kraju. Utwory na morelowej fujarce wykonywane są także przy okazji ceremonii rodzinnych, takich jak śluby czy pogrzeby. Chociaż znani są wybitni soliści grający na tym instrumencie, jak np. Gevorg Dabaghyan czy Vache Sharafyan, jednak muzyka na duduk wykonywana jest na ogół przez duet. Jeden wykonawca tworzy muzyczny podkład dla melodii wiodącej, techniką oddechu permanentnego wydobywając z instrumentu cały czas jednostajny dźwięk. Drugi wykonawca rozwija złożone melodie oraz improwizuje. Istnieją cztery główne odmiany tego instrumentu, różniące się długością od 28 do 40 cm oraz rozpiętością dźwięków, od jednej do czterech oktaw. Dzięki temu, dźwięk duduka może wyrażać rozmaite nastroje, zależnie od treści utworu oraz kontekstu, w jakim jest wykonywany. Duduk o długości 40 cm uważany jest, na przykład, za najbardziej odpowiedni do repertuaru piosenek miłosnych, podczas gdy krótszy na ogół towarzyszy tańcom. Armeńscy rzemieślnicy nie przestają eksperymentować w poszukiwaniu nowych form tego instrumentu. Wielu Ormian uważa duduk za instrument, który najwymowniej wyraża ciepło, radość i historię ich społeczności. Przez ostatnie dziesięciolecia, popularność ormiańskiego duduka spadła, w szczególności na obszarach wiejskich, z których muzyka ta bierze są początek. Największa liczba muzyków grających na duduku mieszka obecnie w Erewaniu. Coraz rzadziej słychać ten instrument na uroczystościach rodzinnych czy towarzyskich, za to coraz częściej w salach koncertowych, gdzie grają na nim zawodowi artyści muzycy. Istnieje ryzyko, że muzyka ta utraci swój oryginalny charakter i stanie się jedną z wielu dziedzin „kultury wysokiej”.

Ormiańska sztuka kamiennych krzyży. Symbolizm i kunszt chaczkarów
Kraj(e) członkowski(e): Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Chaczkary to ustawiane na powietrzu kamienne stele, wykonywane przez rzemieślników w Armenii lub w ormiańskich społecznościach poza granicami kraju. Pełnią rolę miejsc modlitewnych, pomników oraz relikwii, ułatwiających komunikację między światem świeckim a boskim. Chaczkary sięgają 1,5 metra wysokości i mają na środku kamiennej tablicy wykuty bogato zdobiony krzyż, wkomponowany w symbol słońca lub koła wieczności, któremu towarzyszą zdobienia w kształcie geometrycznych motywów roślinnych, a także wyryte w kamieniu wizerunki świętych i zwierząt. Chaczkary ciosane są zazwyczaj w lokalnym kamieniu i rzeźbione za pomocą dłuta, ostrych rysików i młotków. Ryty są następnie szlifowane drobnym piaskiem. Małe pęknięcia i chropowate powierzchnie są wygładzane za pomocą glinki lub wapna, a później malowane. Ustawianiu gotowego chaczkara towarzyszy niewielka uroczystość religijna. Pobłogosławiony i poświęcony chaczkar, w powszechnym przekonaniu posiada świętą moc, potrafi zapewnić pomoc, ochronę, zwycięstwo, długowieczność, wstawiennictwo i zbawienie duszy. Spośród 50 000 chaczkarów stojących w Armenii, każdy ma swój indywidualny, niepowtarzalny wzór. Sztuka tworzenia chaczkarów i komponowania wzorów, z uwzględnieniem różnic regionalnych i indywidualnej kreatywności, przekazywana jest w rodzinach z ojca na syna lub z mistrza na ucznia.

Recytacja ormiańskiego eposu „Dawid z Sasunu”
Kraj(e) członkowskie: Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2012 r.

Ormiański epos „Dawid z Sasunu” opowiada dzieje młodego śmiałka, który broni swego kraju w nierównym pojedynku, mając wsparcie Boga. Epos wpisuje się w tradycje popularnych opowieści o herosach, które opowiadają historię narodu, ilustrując jego najgłębsze aspiracje. Epos jest recytowany w tonacji lirycznej, z rytmiczną artykulacją i z osobnym kanonem śpiewów w stylu poezji rymowanej. Recytacja ma miejsce co roku w pierwszą sobotę października (dzień poematu epickiego w niektórych wioskach), w czasie wesel, rocznic, chrztów i wielkich świąt narodowych. Recytujący występuje w narodowym stroju, na ogół w pozycji siedzącej, przy akompaniamencie duduka, drewnianego instrumentu dętego. Sztuka opowiadania eposu nie jest zastrzeżona, może to robić każdy, niezależnie od płci, wieku czy zawodu. Jej przekazywanie w ramach rodziny jest traktowane jak powołanie, zwłaszcza w społecznościach wiejskich, w których zachowała się kultura ludowa. Epos ma 160 odmian. Opowiadanie może trwać obecnie do dwóch godzin, w czasie których przedstawia się kilka epizodów. Epos jest powszechnie uważany za jedno z najważniejszych dzieł folkloru ormiańskiego, źródło wiedzy o dziedzictwie ludu ormiańskiego, jego religii, mitologii, filozofii, kosmologii, zwyczajach i etyce.

Przygotowanie, forma i znaczenie tradycyjnego ormiańskiego chleba lavash
Kraj(e) członkowskie: Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2014 r.

Lavash to tradycyjny chleb w formie placka nieodłącznie związany z ormiańską kuchnią. Jego przygotowaniem i wypiekiem zajmuje się kilka kobiet, a jest to przedsięwzięcie wymagające dużego wysiłku, dobrej koordynacji, doświadczenia i specjalnych umiejętności. Ciasto składające się z mąki i wody mięsi się i formuje w kule, które są rozwałkowywane na cienkie placki, a następnie nakładane na specjalną owalną formę w kształcie wałka. Wałek z ciastem przykłada się do ścianki glinianego pieca o stożkowatym kształcie. Pieczenie trwa od 30 sekund do najwyżej jednej minuty, po czym placek jest odklejany od ścianki pieca. Tak upieczony chleb można przechowywać do sześciu miesięcy. W placek można zawijać ser, warzywa lub mięso. Chleb pełni funkcję obrzędową w czasie wesel, kiedy to nakłada się go na ramiona młodej parze, by życzyć jej pomyślności i udanego potomstwa. Wspólne przygotowania umacniają więzi rodzinne, wspólnotowe i społeczne. Uczestniczą w nich młode dziewczęta, które w miarę nabywania doświadczenia przejmują coraz ważniejsze role. Zadaniem mężczyzn jest wytwarzanie wałków i konstruowanie pieców. Przekazują oni swe umiejętności uczniom i pomocnikom, co jest niezbędnym warunkiem zachowania żywotności tradycji wypieku chleba lavash.

Koczari – tradycyjne tańce grupowe
Kraj(e) członkowskie: Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2017 r.

Koczari jest tradycyjnym tańcem ormiańskim, wykonywanym na terenie całej Armenii z okazji świąt, festiwali, uroczystości rodzinnych czy innych wydarzeń. W tańcu może uczestniczyć każdy, bez względu na wiek, płeć czy pozycję społeczną. Koczari daje poczucie wspólnej tożsamości kulturowej i solidarności, przyczynia się do zachowania ciągłości pamięci historycznej, kulturowej i etnicznej, umacnia wzajemne poszanowanie wśród członków wspólnoty wszystkich generacji. Znajomość tańca jest przekazywana w sposób formalny i nieformalny. Jest to jeden z niewielu tańców tradycyjnych, których ciągłość nigdy nie została przerwana. Dzięki m.in. włączeniu, w 2004 roku, „pieśni i tańców ludowych” do programu szkół ogólnokształcących w Armenii, realizacji programów edukacyjnych w młodzieżowych ośrodkach kultury, obecności w Internecie i różnych środkach przekazu oraz inicjatywom instytucjonalnym, tradycja przekazywana jest drogą formalną. Nieformalnie przekazywana jest w rodzinie i przez spontanicznie zawiązujące się grupy taneczne. Społeczności, grupy i poszczególne osoby są aktywnie zaangażowane w podtrzymywanie żywotności tego elementu, zwłaszcza w ramach inicjatywy „Nasze Tańce i My”, podjętej w 2008 roku z udziałem doświadczonych wykonawców, którzy odgrywają kluczową rolę w krzewieniu tej tradycji.

Pismo ormiańskie i związane z nim formy wyrazu kulturowego
Kraj(e) członkowski(e): Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2019 r.

Pismo ormiańskie i związane z nim formy wyrazu kulturowego to licząca kilka stuleci sztuka piśmiennicza, obejmująca liternictwo ormiańskie i bogatą kulturę zdobniczą oraz jej liczne zastosowania. Alfabet ormiański stworzył w 405 r.n.e. Mesrop Mashtots, posługując się regułą, że każdej głosce odpowiada jedna litera. Pismo cechuje bogactwo kroju ozdobnych liter, które klasyfikuje się według formy jako węzły, ptaki, zwierzęta, postaci mitologiczne lub fantastyczne. Niezależnie od pełnienia podstawowej funkcji, polegającej na tworzeniu dziedzictwa piśmienniczego, pismo ormiańskie służyło do tworzenia liczb i układania kryptogramów czy szarad. Współcześnie liternictwo wykorzystuje się również w rzemiośle. Pismo ormiańskie jest obecne w życiu niemal wszystkich warstw społecznych, zwłaszcza w sztuce ludowej. Dziedzictwo to występuje na obszarze całego kraju i stanowi nieodłączną część tożsamości kulturowej Ormian. Do depozytariuszy i praktyków należą artyści, tkacze, hafciarze, rzeźbiarze, językoznawcy, kaligrafowie i jubilerzy. Instytucje edukacyjne wszystkich szczebli zajmują się przekazywaniem tej formy dziedzictwa młodym pokoleniom. Istnieją ośrodki dla młodzieży, które przywiązują dużą wagę do nauki liternictwa ormiańskiego. Począwszy od 2008 roku odbywa się regularnie doroczny międzynarodowy konkurs wzornictwa „Granshan”. Do zaznajamiania dzieci i młodzieży z pismem ormiańskim przyczynia się Apostolski Kościół Ormiański.

Pielgrzymka do klasztoru św. Judy Tadeusza Apostoła
Kraj(e) członkowski(e): Iran/Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2020 r.

Tradycyjna trzydniowa pielgrzymka do klasztoru św. Judy Tadeusza Apostoła w północno-zachodnim Iranie ma miejsce co roku w lipcu. Pielgrzymka oddaje cześć dwóm wybitnym świętym: św. Judzie Tadeuszowi, jednemu z pierwszych apostołów głoszących chrześcijaństwo oraz św. Zuzannie Rzymskiej, pierwszej chrześcijańskiej męczennicy. Depozytariuszami tego elementu dziedzictwa są: ludność ormiańska mieszkająca w Iranie, Ormianie pochodzenia irańskiego mieszkający w Armenii oraz wyznawcy Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Pielgrzymi gromadzą się w irańskim mieście Tabriz przed udaniem się do klasztoru, a ci, którzy przyjeżdżają ze stolicy Armenii, Erywania, co roku pokonują 700 km, które dzielą to miasto od klasztoru. Na ceremonię religijną składa się szereg specjalnych nabożeństw, procesji, modlitw i postów. Jej kulminacją jest Msza i Komunia Święta. Jest także czas zarezerwowany na występy tradycyjnych ormiańskich zespołów artystycznych i delektowanie się typowymi potrawami kuchni ormiańskiej. Pielgrzymka ta jest najważniejszym dorocznym wydarzeniem społeczno-kulturalnym dla Ormian z Iranu i wiernych Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Fakt, że pielgrzymi obozują w namiotach, blisko siebie, wzmacnia ich poczucie przynależności do wspólnoty. Klasztor św. Judy Tadeusza Apostoła jest miejscem pielgrzymek od ponad dziewiętnastu wieków, ale w okresie władzy radzieckiej zostały one zakazane w Armenii i wznowione dopiero w latach 90. XX wieku, po odzyskaniu przez kraj niepodległości. Depozytariusze tego elementu niematerialnego dziedzictwa kulturowego zachowali pamięć o jego obchodzeniu, przekazując ją swoim rodzinom i społecznościom.

Tradycja kowalstwa w Gyumri

Kraj członkowski: Armenia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2023 r.

Kowalstwo, czyli tworzenie i naprawa przedmiotów z żelaza, od wieków odgrywa kluczową rolę w lokalnej tożsamości i cechach kulturowych miasta Gyumri w Armenii. Chociaż praktyka ta prawie zanikła w Armenii w połowie XX wieku, przetrwała w Gyumri, gdzie mieszkańcy nadal zachowują istniejące przedmioty - takie jak kraty okienne, ogrodzenia, bramy, drzwi, świeczniki i żyrandole - wykonane przez starych mistrzów oraz wykuwają i wykorzystują produkty żelazne w swoim codziennym życiu. Współcześni kowale, z których niektórzy są mistrzami w piątym lub szóstym pokoleniu, odgrywają aktywną rolę w ochronie i przekazywaniu tradycji kowalstwa miejskiego, a także jego historii, tradycyjnych umiejętności i wiedzy. Zazwyczaj rozpowszechniają tę praktykę nieformalnie w swoich rodzinach, przekazując umiejętności i style swoim dzieciom i wnukom. Ponadto kowalstwo jest również przekazywane formalnie za pośrednictwem muzeów lokalnych i dwóch wyspecjalizowanych instytucji edukacyjnych: Gyumri Fine Arts Academy (Akademia Sztuk Pięknych w Gyumri) i Gyumri Craftsmanship College N 1 (Wyższa Szkoła Rzemiosła N 1 w Gyumri)). Kluczową częścią tożsamości architektonicznej miasta Gyumri jest kowalstwo, które można zobaczyć zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynków prywatnych oraz publicznych i jest związane z wartościami staranności, dokładności, uczciwości, uczciwej pracy i wzajemnego szacunku.