Iran

Tradycja muzyczna Radif
Kraj(e) członkowski(e): Iran

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2009 r.

Radif to zbiór dawnych melodii i tematów muzycznych, które nazwać można sercem perskiej kultury muzycznej. Radif obejmuje ponad 250 melodii (gushe), które pogrupowane są w cykle muzyczne (dastgash), różniące się między sobą interwałami i systemem modalnym. Mimo iż wiele występów muzycznych w tradycji irańskiej opiera się na improwizacji i emocjonalnym zaangażowaniu wykonawcy oraz odbiorze słuchaczy, to muzycy długie lata uczą się tradycji radif, bogactwa jej zasobów muzycznych i środków wyrazu. Radif może być zarówno wokalny jak i instrumentalny, wykonywany na różnych instrumentach i z wykorzystaniem różnorodnych technik. Radif wykonywany jest najczęściej z takimi instrumentami jak: lutnie tār i setār, cymbały santur, perskie skrzypce kamānche i trzcinowy flet ney. Przekazywana ustnie adeptom przez mistrzów, tradycja ta ucieleśnia zarówno wartości estetyczne, jak i filozofię perskiej kultury muzycznej.

Novruz, Nowrouz, Nooruz, Navruz, Nauroz, Nevruz
Kraj(e) członkowski(e): Azerbejdżan/Indie/Iran/Kirgistan/Uzbekistan/Pakistan/Turcja

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2009 r.

Święto Novruz (Nowrouz, Nooruz, Navruz, Nauroz, Nevruz) oznacza Nowy Rok i nadejście wiosny. Obchodzone jest 21 marca na rozległym obszarze geograficznym, obejmującym m.in. Azerbejdżan, Indie, Iran, Kirgistan, Pakistan, Turcję i Uzbekistan. Ze świętem związanych jest wiele lokalnych tradycji, jak przywoływanie postaci Jamszida, mitycznego króla perskiego oraz wiele innych lokalnych opowieści i legend. Obrzędy, które towarzyszą świętu, mogą różnić się w zależności od miejsca i lokalnych tradycji – od skakania przez ogień lub wodę w Iranie, poprzez rozpalanie ogni u wejścia do domu, po tradycyjne zapasy i wyścigi konne w Kirgistanie. We wszystkich regionach świętu towarzyszą pieśni i tańce oraz uroczyste rodzinne lub wioskowe uczty. Podczas obchodów obdarowuje się przede wszystkim dzieci, które biorą czynny udział w wielu przygotowaniach do święta, np. w dekorowaniu gotowanych na twardo jajek. Wiodącą rolę w przygotowaniu do święta i jego zachowaniu dla przyszłych pokoleń odgrywają kobiety. Navruz wzmacnia związki między pokoleniami i w obrębie rodzin oraz więzi sąsiedzkie, dzięki czemu wpływa na kulturową różnorodność i przyjazne relacje między przedstawicielami odmiennych grup.

Muzyka bachszów z regionu Chorasan
Kraj(e) członkowski(e): Islamska Republika Iranu

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Bachszowie z irańskiej prowincji Chorasan znani są z kunsztu gry na dotār – dwustrunowej lutni o niezwykle długim gryfie. Recytują poezję i epopeje muzułmańskie i gnostyczne oraz opowieści o tematyce mitologicznej, historycznej i legendarnej. Na muzykę, znaną pod nazwą magamów, składają się utwory instrumentalne i wokalne wykonywane w językach tureckim, kurdyjskim, turkmeńskim i perskim. Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem magamu jest navāyī – , niezwykle zróżnicowana, arytmiczna forma wokalna, której towarzyszy recytacja poezji gnostycznej. Inne przykłady magamów to tureckie Tajnīs i Gerāyelī, religijne tematy Shākhatāyī oraz Loy – starożytny romantyczny magam, należący do tradycji Kurdów Kormańskich, zamieszkujących północny Chorasan. Bachszowie uważają, że jedna ze strun lutni dotār jest męska, a druga żeńska; podczas gdy męska pozostaje otwarta, żeńska używana jest do wygrywania głównej melodii. Muzyka bachszów przekazywana jest tradycyjnie z pokolenia na pokolenie metodą mistrz- uczeń, wyłącznie męskim członkom rodziny lub najbliższym sąsiadom, współcześnie także w ten sposób, że mistrz szkoli większą liczbę studentów obu płci o różnym pochodzeniu społecznym. Za pomocą muzyki przekazywana jest tradycja historyczna i kulturowa oraz normy etyczne i religijne. Bachszowie pełnią więc w społeczeństwie rolę o wiele ważniejszą niż tylko narratorów; są sędziami, mediatorami i uzdrowicielami, jak również strażnikami dziedzictwa kulturowego własnej społeczności i regionu.

Rytualna sztuka dramatyczna Ta‘zīye
Kraj(e) członkowski(e): Islamska Republika Iranu

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Ta‘zīye (lub Ta’azyeh) to rytualna sztuka dramatyczna, nawiązująca do wydarzeń religijnych i historycznych, mitycznych opowiadań i opowieści ludowych. Każde przedstawienie składa się z czterech elementów: poezji, muzyki, pieśni i ruchu. W niektórych sztukach bywa do 100 ról, obejmujących postacie historyczne, religijne, polityczne, społeczne, nadprzyrodzone, rzeczywiste, wyimaginowane i fantastyczne. Każdy dramat Ta‘zīye jest inny, ma swój własny temat, kostiumy i muzykę. Osadzone w określonej konwencji, pełne symbolicznych odniesień, kodów i znaków zrozumiałych dla irańskiej publiczności, przedstawienia odgrywane są na scenie bez jakichkolwiek dekoracji czy specjalnego oświetlenia. Aktorami są zawsze mężczyźni, odgrywający także role żeńskie. Większość z nich to amatorzy, dla których jedynym wynagrodzeniem są doznania duchowe, ponieważ na życie zarabiają gdzie indziej. Ta‘zīye zajmuje istotne miejsce w irańskiej kulturze – literaturze i sztuce, wywodzi się z niego także wiele powiedzeń używanych w życiu potocznym. Przedstawienia promują wartości duchowe i religijne, altruizm i przyjaźń, jednocześnie służąc podtrzymaniu starych tradycji, narodowej kultury i irańskiej mitologii. Ta‘zīye odgrywa także ważną rolę w przetrwaniu sztuki rzemiosła związanej z tym dramatem, obejmującej m.in. przygotowywanie kostiumów, kaligrafię i wyrób instrumentów muzycznych. Jej elastyczność i uniwersalność uczyniły z tej formy dramatu wspólny język wielu różnych społeczności, jednoczący je, ułatwiający komunikację i pobudzający kreatywność. Ta‘zīye przekazywane jest przez mistrza uczniowi ustnie i za pomocą praktycznych przykładów.

Rytuały Pahlevani i Zoorkhanei
Kraj(e) członkowski(e): Islamska Republika Iranu

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Pahlevani to irańska forma sztuki wojennej, łącząca w sobie elementy islamu, gnostycyzmu i starodawnych wierzeń perskich. Stanowi odtworzenie rytualnego zestawu gimnastycznych ruchów i gestów, wykonywanych przez dziesięciu do dwudziestu mężczyzn, z których każdy trzyma przedmiot, przypominający kształtem maczugę, symbolizujący starodawną broń. Rytuał odprawiany jest w Zoorkhane – nakrytej kopułą budowli sakralnej z wpuszczoną w podłogę ośmiokątną areną, wokół której znajdują się miejsca dla widzów. Mistrz Morshed, który przewodniczy ceremonii, recytuje utwory epickie i wiersze gnostyczne, wybijając rytm na zarb – bębnie kielichowym (darbuce). Wiersze, za pomocą których przekazywane są przesłania etyczne i społeczne, stanowią część kanonu literackiego Zoorkhanei. Uczestnicy obrzędu mogą rekrutować się spośród wszystkich warstw społecznych i mieć różnorodne korzenie religijne, a każda grupa wykonawców ma silne związki ze swoją lokalną społecznością, angażując się także w pomoc dla najbardziej potrzebujących. Pobierając nauki, studenci przyswajają sobie wartości etyczne i rycerskie pod kierunkiem mistrza Pīshkesvat. Ci, którzy opanują indywidualne umiejętności i reguły sztuki, przestrzegają zasad religijnych i pomyślnie przejdą kolejne stadia etyczne i moralne gnostycyzmu, zasługują na zaszczytne miano Pahlevanī (bohatera), wskazujące na ich wysoką pozycję społeczną. Obecnie w Iranie jest 500 grup Zoorkhane, w skład każdej wchodzą wyznawcy, założyciele i kilku mistrzów Pīshkesvat.

Tradycja tkania dywanów w Fars
Kraj(e) członkowski(e): Islamska Republika Iranu

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Perska sztuka tkania dywanów cieszy się światową sławą, a jednymi z najwyżej cenionych są artyści z rejonu Fars w południowo-zachodniej części Iranu. Wełna uzyskiwana jest z wiosennego i jesiennego strzyżenia owiec. Mężczyźni konstruują wówczas krosna – poziomą ramę ustawioną na ziemi, podczas gdy kobiety na kołowrotku wytwarzają z wełny przędzę. Najczęściej stosowane są naturalne kolory: czerwienie, brązy, odcienie niebieskiego i bieli, uzyskiwane z barwników zawierających marzanę barwierską, indygo (indygowca barwierskiego), liście sałaty, łupiny orzechów, szypułki czereśni i skórki owoców granatu. Kobiety opracowują wzory i dobierają kolory, przedstawiając na dywanach sceny z życia codziennego nomadów. Swoją pracę wykonują bez pomocy jakichkolwiek szablonów, toteż żadna tkaczka nie jest w stanie wytworzyć dwóch dywanów o identycznych wzorach. Tkanina powstaje metodą przywiązywania barwionej włóczki do wełnianego krosna. Brzegi tkaniny są następnie zaszywane, a pozostałe odstające końcówki przędzy odcinane dla nadania wzorom żywszych barw i w końcu dywan poddawany jest czyszczeniu. Tajniki rzemiosła przekazywane są z pokolenia na pokolenie ustnie lub drogą praktycznej nauki. Matki przekazują córkom swoje umiejętności, uczą je dobierać materiały i narzędzia. Ojcowie szkolą synów w strzyżeniu owiec i robieniu krosien.

Tradycyjna sztuka tkania dywanów z Kashan
Kraj(e) członkowski(e): Islamska Republika Iranu

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

W Kashan, kojarzonym od dawna z produkcją najwyższej jakości dywanów, z rzemiosłem tym związany jest co trzeci mieszkaniec. Dwie trzecie zatrudnionych przy produkcji to kobiety. Proces tkania dywanu rozpoczyna się od ustalenia wzoru, tworzonego w oparciu o zestaw wypracowanych wcześniej stylów, zawierających określone motywy, takie jak kwiaty, liście, gałęzie, zwierzęta oraz sceny historyczne. Na warsztacie zwanym darrozpina się osnowę z bawełny lub jedwabiu. Puszysta faktura dywanu uzyskiwana jest poprzez zawiązywanie nitek przędzy wełnianej lub jedwabnej na osnowie za pomocą specjalnych supełków farsi, następnie przytrzymywana w miejscu rządkiem osnowy i ubijana grzebieniem. Styl tkactwa z farsi (określany również jako niesymetryczne zawiązywanie supełków), w Kashan stosowany jest w połączeniu z niezwykle subtelną techniką rękodzielniczą, dzięki czemu także spodnia strona dywanu jest równo utkana i gładka. Kolorystyka dywanów z Kashan jest wynikiem stosowania wielkiej rozmaitości naturalnych barwników, w tym marzany barwierskiej, łupin orzechów, skórek granatów i liści winorośli. Tradycyjnej sztuki tkania dywanów dziewczęta uczą się terminując pod okiem matek i babć. W ten sam praktyczny sposób młodzi mężczyźni zdobywają umiejętności projektowania wzorów, strzyżenia owiec, barwienia wełny, stawiania krosien i wytwarzania narzędzi.

Naqqāli, irańska opowieść dramatyczna
Kraj(e) członkowskie: Iran

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2011 r.

Naqqāli to najstarsza forma spektaklu teatralnego, wykonywana w Islamskiej Republice Iranu, która od dawnych czasów odgrywa tam niezwykle ważną rolę, zarówno w środowiskach arystokratycznych, jak i najniższych warstwach społecznych. Wykonawca – naqqāl – opowiada historie – wierszem lub prozą, pomagając sobie gestami i ruchami ciała, czasami także przy akompaniamencie muzyki instrumentalnej i z wykorzystaniem kolorowych obrazów namalowanych na rozwijanych planszach. Naqqālowie pełnią rolę zarówno aktorów, jak i skarbników perskiej tradycji literackiej i kulturalnej, muszą więc być bardzo dobrze zaznajomieni z lokalnymi językami i dialektami, tradycją muzyczną i środkami wyrazu. Wykonywanie naqqāli wymaga talentu, doskonałej pamięci oraz umiejętności improwizowania w takich sposób, który pozwala utrzymać uwagę widowni w napięciu. Zazwyczaj aktorzy noszą proste kostiumy, ale czasami wkładają historyczne hełmy lub fragmenty zbroi, by lepiej oddać atmosferę pola bitewnego. Żeńskie wykonawczynie naqqāli występują przed mieszaną (męsko-damską) publicznością. Do niedawna naqqālowie uważani byli za najważniejszych strażników tradycyjnych opowieści ludowych, perskich eposów i irańskiej muzyki ludowej. Przedstawienia odbywały się w kawiarniach, nomadyjskich namiotach, domach prywatnych lub miejscach historycznych, takich jak zajazdy dla karawan. Jednak stopniowy upadek popularności kawiarni i rozkwit innych form rozrywki spowodował zanik zainteresowania przedstawieniami Naqqāli. Starzenie się nielicznych już mistrzów tego widowiska i jednocześnie jego malejąca popularność wśród młodego pokolenia spowodowały dramatyczny spadek liczby kwalifikowanych wykonawców i rosnącą groźbę całkowitego zaniku tej formy przedstawień.

Lenj: tradycyjne irańskie statki z Zatoki Perskiej

Kraj(e) członkowskie: Iran

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2011 r.

Irańskie Lenj to ręcznie budowane statki tradycyjnie używane przez mieszkańców Zatoki Perskiej do podróży morskich, handlu, rybołówstwa i połowów pereł. Wiedza tradycyjna związana z Lenj, oprócz tajników żeglowania i nawigacji oraz terminologii związanej z prognozowaniem pogody i techniką budowania drewnianych łodzi, obejmuje literaturę ustną oraz widowiska i festiwale. Wiedza na temat nawigacji przekazywana była tradycyjnie z ojca na syna. Irańscy nawigatorzy potrafili określić położenie swojego statku według pozycji słońca, księżyca i gwiazd. Posługiwali się specjalnymi formularzami, pozwalającymi obliczyć współrzędne statku, jak również głębokość wody. Każdy rodzaj wiatru miał osobną nazwę, co, w połączeniu z kolorem wody I wysokością fal pozwalało prognozować pogodę. Nieodłącznym elementem żeglugi w Zatoce Perskiej były także specyficzna muzyka i rytmy, towarzyszące żeglarzom przy pracy. Dziś pozostała już tylko niewielka grupa praktyków tego rzemiosła, w większości w podeszłym wieku. Drewniane łodzie zastępowane są o wiele tańszymi z włókna szklanego, a zakłady rzemieślnicze, w których kiedyś budowano łodzie Lenj, przekształcane są w punkty naprawcze. Filozofia, tradycyjna wiedza i kultura związane z żegługą w Zatoce Perskiej, stopniowo zanikają, chociaż niektóre powiązane z nimi uroczystości są gdzieniegdzie w dalszym ciągu odprawiane.

Obrzędy Ghāliszujān w Maszhād-e Ardehāl w mieście Kāszān
Kraj(e) członkowskie: Iran

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2012 r.

Obrzędy Ghāliszujān są odprawiane w Iranie na cześć Soltāna Ali, który jest czczony przez mieszkańców Kāszān i Fin. Jak mówi legenda, był on męczennikiem, którego ciało odnaleziono i przeniesiono na zielonym dywanie do strumienia, gdzie zostało umyte, a następnie pochowane przez mieszkańców Fin i Chāwe. Obecnie mauzoleum Soltāna Ali jest miejscem obrzędu, w czasie którego dokonuje się symbolicznego prania dywanu w świętym strumieniu w obecności licznie zgromadzonych wiernych. Odbywa się to w piątek, po siedemnastym dniu miesiąca Mehr według kalendarza słonecznego. Ludzie gromadzą się rano w mauzoleum i skrapiają dywan wodą różaną. Po obrzędzie zrolowania, dywan przekazywany jest czekającym na zewnątrz mieszkańcom Fin, którzy płuczą go w bieżącej wodzie i skrapiają wodą różaną z pomocą precyzyjnie przyciętych, bogato zdobionych kijków. Następnie dywan wnosi się do mauzoleum. Mieszkańcy Kāszān przynoszą swój dywan modlitewny, a mieszkańcy Naszalg dokonują podobnego obrzędu w kolejny piątek. Społeczności te zachowują rytuały w drodze przekazu ustnego, ale również twórczo przekształcają tradycje, wzbogacając je o nowe elementy i zwyczaje świąteczne.

Kultura związana z wypiekaniem i dzieleniem się chlebem zwanym Lavash, Katyrma, Jupka, Yufka
Kraj(e) członkowski(e): Azerbejdżan / Iran / Kazachstan / Kirgistan / Turcja

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2016 r.

Wypiekanie i dzielenie się chlebem w społecznościach Azerbejdżanu, Iranu, Kazachstanu, Kirgistanu i Turcji pełni funkcje społeczne, dzięki czemu tradycja jest podtrzymywana przez wiele osób. Wypiek chleba w formie placków zwanego Lavash, Katyrma, Jupka, Yufka, angażuje co najmniej trzy osoby, często z tej samej rodziny. Każda z nich ma określone zadania. Na wsi chleb jest wypiekany wspólnie przez sąsiadów. Można go również nabyć w tradycyjnych piekarniach. Chleb jest wypiekany w wydrążonych w ziemi glinianych lub kamiennych piecach (tandyrs/tanūrs) na metalowych płytach (sājs) lub w kotłach (kazans). Chleb towarzyszy codziennym posiłkom, ale też spożywany jest z okazji ślubów, narodzin dziecka, pogrzebów, wypoczynku czy podczas modlitw. W Azerbejdżanie i w Iranie chleb kładzie się na ramionach panny młodej albo, po rozkruszeniu, na jej głowie, co ma wyrażać życzenia pomyślności. W Turcji chleb rozdaje się sąsiadom nowożeńców. W Kazachstanie, zgodnie z tradycją, chleb wypieka się w czasie pogrzebu, by chronić zmarłego oczekującego na boski werdykt. W Kirgistanie dzielenie się chlebem w czasie pogrzebu ma zapewnić zmarłemu lepsze życie w zaświatach. Wszystkie te zwyczaje, czynnie pielęgnowane i przekazywane w rodzinie oraz w relacji mistrz-uczeń odzwierciedlają gościnność, solidarność i wierzenia symbolizujące wspólne korzenie kulturowe. Wzmacnia to poczucie przynależności do wspólnoty.

Sztuka wyrobu i gry na smyczkowym instrumencie strunowym kemancze
Kraj(e) członkowskie: Azerbejdżan / Iran

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2017 r.

Sztuka wyrobu smyczkowego instrumentu strunowego kemancze i gra na nim ma ponad tysiącletnią historię. W Islamskiej Republice Iranu i w Azerbejdżanie jest to podstawowy instrument używany w muzyce zarówno klasycznej, jak i ludowej. Gra na kemancze towarzyszy wydarzeniom o charakterze społecznym i kulturalnym. Współcześni muzycy na ogół używają instrumentu czterostrunowego, składającego się z korpusu i smyczka z włosia końskiego. Grają indywidualnie lub w orkiestrze. Depozytariuszami i praktykami są rzemieślnicy, artyści zawodowi lub amatorzy oraz nauczyciele i uczniowie. Gra na kemancze stanowi integralną część kultury muzycznej obu krajów. O ile wyrób instrumentu stanowi bezpośrednie źródło dochodu dla rzemieślników, postrzegają oni tę sztukę również jako nieodłączny element dziedzictwa niematerialnego społeczności, do której należą. Muzycy opiewają różnorodną tematykę, od mitologii i tematy gnostyczne po satyrę społeczną. Obecnie wiedza na temat praktyki muzycznej i wyrobu instrumentu jest przekazywana zarówno w rodzinie, jak i w państwowych instytucjach muzycznych, w tym w szkołach. Wiedza o znaczeniu muzyki dla promowania tożsamości kulturowej jest przekazywana w obu krajach z pokolenia na pokolenie, we wszystkich środowiskach społecznych.

Czowkan – gra konna z muzyką i opowieściami
Kraj(e) członkowskie: Iran

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2017 r.

Czowkan jest tradycyjną grą konną, której towarzyszy muzyka i opowiadanie historii. W Iranie tradycja ta liczy sobie ponad 2 tysiące lat. Partie gry na ogół były i są rozgrywane na dziedzińcach pałaców i na miejskich esplanadach. Zgodnie z zasadami czowkan, w szranki stają dwie drużyny jeźdźców, którzy dążą do wbicia piłki do bramki rywali za pomocą drewnianych kijów. Czowkan to nie tylko sama gra, ale również widowisko muzyczne i opowiadanie historii. Nosicielami zwyczajów czowkan są więc zarówno jeźdźcy, jak i muzycy oraz bajarze. To artystyczne i sportowe wydarzenie odgrywa niezwykle ważną rolę w podtrzymywaniu ciągłości lokalnej tożsamości. Odniesienia do niego można znaleźć w perskiej literaturze, przysłowiach, rzemiośle i motywach ozdobnych. Jako praktyka, która zakłada symbiozę pomiędzy człowiekiem i przyrodą, czowkan zapewnia uczestnikom zdrowie ciała i ducha. Tradycyjnie przekaz wiedzy związanej z tym zwyczajem odbywał się nieformalnie wewnątrz rodziny. Jednakże w ostatnich dziesięcioleciach zaczęły powstawać stowarzyszenia, które oferują kursy tej gry i wspierają lokalnych uczestników tradycji.

Tradycyjne umiejętności wytwarzania i posługiwania się lutnią dotār
Kraj(e) członkowski(e): Iran

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2019 r.

Tradycyjne umiejętności wytwarzania lutni dotār i grania na niej są jednym z najważniejszych społecznych i kulturalnych elementów muzyki ludowej pośród grup etnicznych i społeczności niektórych regionów Iranu. Depozytariusze i praktycy tej formy dziedzictwa to głównie rolnicy: mężczyźni którzy zarówno wytwarzają instrumenty, jak i grają na nich oraz kobiety, które są głównie instrumentalistkami. Dotār jest ludowym instrumentem strunowym szarpanym, z wygiętym w łuk pudłem rezonansowym w gruszkowatym kształcie, wykonanym z suszonego drewna morwowego, z szyjką z drewna morelowego lub orzechowego oraz dwiema strunami (z perskiego: do tār = dwie struny). Istnieje teoria, według której jedna struna jest męska i służy do wygrywania akordów, podczas gdy druga jest żeńska i służy do grania głównej melodii.

Gra na dotār towarzyszy ważnym wydarzeniom społeczno-kulturalnym, takim jak wesela, przyjęcia, oficjalne uroczystości i ceremonie religijne. W ostatnich dziesięcioleciach zaczęła się także pojawiać na festiwalach, zarówno lokalnych i regionalnych, jak też krajowych i międzynarodowych. Grając, muzycy opowiadają także epickie historie oraz liryczne i moralne przypowieści o kluczowym znaczeniu dla ich historii, tożsamości narodowej i poczucia dumy. Wiedza tradycyjna na temat wytwarzania lutni dotār oraz grania na tym instrumencie jest przekazywana nieformalnie metodą mistrz-uczeń, a sam element dziedzictwa jest również obecny w lokalnej literaturze ustnej i pisanej, odzwierciedlającej historię i pochodzenie depozytariuszy. Tradycja ta sprzyja pokojowemu współistnieniu, budowaniu wzajemnego szacunku i zrozumienia, zarówno między różnymi społecznościami lokalnymi, jak i sąsiadującymi krajami.

Sztuka miniatur
Kraj(e) członkowski(e): Azerbejdżan/Iran/Turcja/Uzbekistan

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2020 r.

Miniatura to rodzaj dwuwymiarowej sztuki, polegającej na projektowaniu i tworzeniu dzieł malarskich o niewielkich rozmiarach zamieszczanych w książkach, na papier-mache, dywanach, tekstyliach, ścianach, ceramice i innych przedmiotach, przy użyciu surowców takich jak złoto, srebro i różne substancje organiczne. Historycznie miniatura związana była z ilustracją książkową, gdzie stanowiła dopełnienie tekstu, jednak z czasem element ten ewoluował i można go było również zaobserwować w architekturze lub jako inną formę ozdoby w przestrzeni publicznej. Tradycyjnie tematyka miniatur odzwierciedlała wierzenia, światopogląd i styl życia członków danej społeczności, ale z czasem nabrała nowych cech pod wpływem islamu. Mimo różnic stylistycznych, sztuka miniatur uprawiana w czterech krajach wnioskujących o wpisanie tego elementu dziedzictwa na Listę Reprezentatywną, ma wiele cech wspólnych. We wszystkich przypadkach jest to tradycyjna forma rzemiosła, przekazywana najczęściej drogą edukacji nieformalnej w relacji mentor-uczeń i uważana za integralną część tożsamości kulturowej danego społeczeństwa. Miniatura posługuje się specyficznym rodzajem perspektywy, w której rozmiar postaci odzwierciedla jej znaczenie i pozycję, co odróżnia ją od stylu realistycznego czy naturalistycznego. Chociaż istnieje od wieków, nadal się rozwija, przyczyniając się w ten sposób do budowania więzi między przeszłością a teraźniejszością. Zachowane są tradycyjne reguły i techniki malarskie, ale artyści wnoszą do procesu twórczego również indywidualną kreatywność.

Pielgrzymka do klasztoru św. Judy Tadeusza Apostoła
Kraj(e) członkowski(e): Iran/Armenia

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2020 r.

Tradycyjna trzydniowa pielgrzymka do klasztoru św. Judy Tadeusza Apostoła w północno-zachodnim Iranie ma miejsce co roku w lipcu. Pielgrzymka oddaje cześć dwóm wybitnym świętym: św. Judzie Tadeuszowi, jednemu z pierwszych apostołów głoszących chrześcijaństwo oraz św. Zuzannie Rzymskiej, pierwszej chrześcijańskiej męczennicy. Depozytariuszami tego elementu dziedzictwa są: ludność ormiańska mieszkająca w Iranie, Ormianie pochodzenia irańskiego mieszkający w Armenii oraz wyznawcy Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Pielgrzymi gromadzą się w irańskim mieście Tabriz przed udaniem się do klasztoru, a ci, którzy przyjeżdżają ze stolicy Armenii, Erywania, co roku pokonują 700 km, które dzielą to miasto od klasztoru. Na ceremonię religijną składa się szereg specjalnych nabożeństw, procesji, modlitw i postów. Jej kulminacją jest Msza i Komunia Święta. Jest także czas zarezerwowany na występy tradycyjnych ormiańskich zespołów artystycznych i delektowanie się typowymi potrawami kuchni ormiańskiej. Pielgrzymka ta jest najważniejszym dorocznym wydarzeniem społeczno-kulturalnym dla Ormian z Iranu i wiernych Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Fakt, że pielgrzymi obozują w namiotach, blisko siebie, wzmacnia ich poczucie przynależności do wspólnoty. Klasztor św. Judy Tadeusza Apostoła jest miejscem pielgrzymek od ponad dziewiętnastu wieków, ale w okresie władzy radzieckiej zostały one zakazane w Armenii i wznowione dopiero w latach 90. XX wieku, po odzyskaniu przez kraj niepodległości. Depozytariusze tego elementu niematerialnego dziedzictwa kulturowego zachowali pamięć o jego obchodzeniu, przekazując ją swoim rodzinom i społecznościom.

Narodowy program ochrony tradycyjnej sztuki kaligrafii w Iranie
Kraj(e) członkowskie: Iran

Program wybrany w 2021 r. do Rejestru dobrych praktyk ochrony

Sztuka kaligrafii jest nierozerwalnie związana z historią piśmiennictwa w Iranie i nawet w przypadku, gdy piszący miał ograniczony zakres umiejętności pisania i czytania, obejmował on kaligrafowanie. Wraz z pojawieniem się druku, a następnie programów informatycznych i cyfrowego zapisu liter, sztuka ta zaczęła chylić się ku upadkowi, a związek między dbałością o czytelność i estetyką tracił na znaczeniu na rzecz samej czytelności. W rezultacie młode pokolenie nie doceniało sztuki kaligrafii. Ochrona tradycji związanych z kaligrafią irańską stała się dużym wyzwaniem w latach 80. XX wieku. Z inicjatywy organizacji pozarządowych i przy wsparciu rządu powstał wtedy program narodowy, którego celem było kształcenie publiczne, formalne i nieformalne, w dziedzinie nauki kaligrafii, publikowanie książek i broszur, organizowanie wystaw artystycznych i tworzenie programów akademickich. Jednocześnie w ramach tego programu zachęcano do takiego wykorzystywania kaligrafii, które byłoby dostosowane do współczesnych warunków życia. Jeszcze wcześniej pewne prace w tym zakresie podjęło Stowarzyszenie Kaligrafów Irańskich.. Duża popularność programu doprowadziła do zainteresowania ze strony sektora publicznego, który przekształcił go w program narodowy, zapewniając koordynację na dużą skalę w oparciu o doświadczenia sektora publicznego i prywatnego.

Hodowla jedwabników i tradycyjna produkcja nici jedwabnych dla przemysłu tkackiego
Kraje członkowskie: Afganistan, Azerbejdżan, Iran, Turcja, Turkmenistan, Uzbekistan

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa ludzkości w 2022 r.

W hodowli jedwabników i tradycyjnej produkcji nici jedwabnych rolnicy sprawują pieczę nad całym cyklem życia jedwabników, począwszy od uprawy morwy, której liśćmi żywią się jedwabniki i gdzie składają jaja. Włókna są rozwijane z kokonów, przędzone w jedwabne nici, czyszczone i farbowane. Nici są następnie wykorzystywane w różnego rodzaju produkcji rękodzielniczej, w tym tkanin, dywanów, chodników i zasłon. Wyroby z jedwabiu są wysoko cenione we wszystkich kręgach społecznych i kulturowych, a także powszechnie używane przy specjalnych okazjach, takich jak śluby, pogrzeby i spotkania rodzinne. Głęboko zakorzeniona w tradycji Wielkiego Jedwabnego Szlaku praktyka jest wyrazem tożsamości kulturowej i wielowiekowych tradycji. Jest również postrzegana jako symbol spójności społecznej, ponieważ handel jedwabiem przyczynił się do wymiany kulturalnej i naukowej w obrębie zainteresowanych krajów, ale także pomiędzy nimi.

Yaldā/Chella, tradycyjne święto słońca i ciepła
Kraje członkowskie: Iran, Afganistan

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2022 r.

Yaldā/Chella oznacza tradycyjne święto słońca i ciepła życia. Obchodzone w Iranie i Afganistanie, święto przypada w ostatnią noc jesieni. Rodziny zbierają się wtedy w domach starszych krewnych i zasiadają wokół stołu zastawionego symbolicznymi przedmiotami i potrawami. Lampa symbolizuje światło, woda – czystość, a czerwone owoce, takie jak granaty, arbuzy, buraki, jujuba i winogrona – ciepło. Bulion, słodycze, suszone owoce i orzechy, przygotowane specjalnie na tę okazję, są również stawiane na stole i spożywane podczas spotkania. Czas upływa na recytowaniu poezji i opowiadaniu historii, na grach towarzyskich i muzykowaniu, a także na rozdawaniu prezentów nowym członkom rodziny, narzeczonym i dzieciom. Wydarzenie służy podkreśleniu tożsamości kulturowej i więzów z przyrodą, jest wyrazem szacunku dla kobiet, przywiązania do tradycji, przyjaźni, gościnności, znaczenia różnorodności kulturowej i zasad pokojowego współistnienia. Tradycja przekazywana jest nieformalnie w rodzinach, chociaż w ostatnich latach ważną rolę w jej utrwalaniu odgrywają również programy radiowe i telewizyjne, media społecznościowe oraz publikacje materiałów edukacyjnych. Niebagatelny wpływ na prawidłowe przekazywanie tego elementu dziedzictwa przyszłym pokoleniom mają również wydarzenia, konferencje, szkolenia, warsztaty i działania uświadamiające, prowadzone przez ośrodki naukowe, organizacje pozarządowe, organizacje kulturalne i instytucje edukacyjne.

Wyrób instrumentu i gra na ud
Kraje członkowskie: Iran, Syria

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2022 r.

Ud to tradycyjny instrument przypominający lutnię, na którym gra się w Iranie i Syrii. Instrument z krótkim gryfem muzyk kładzie na nodze, jedną ręką szarpiąc struny, a drugą znajdując akordy. W obu krajach ud składa się z pudła rezonansowego w kształcie gruszki, wykonanego z drewna orzecha włoskiego, róży, topoli, hebanu lub moreli. Wytwarzanie instrumentu zajmuje do dwudziestu pięciu dni, podczas których drewno pozostawia się do wyschnięcia i stwardnienia, a następnie, przez piętnaście dni, poddaje działaniu wody i pary, aby zwiększyć jego trwałość. Udy są wytwarzane w różnych rozmiarach, dostosowanych do wieku i postury muzyków. Zawsze są zdobione drewnianymi rzeźbami i mozaikowymi wzorami. Zwykle mają pięć bliźniaczych strun, chociaż czasami dodaje się szóstą. Dzięki dużym zakresom basów i barytonów, instrument może wytwarzać harmonijne, melodyczne dźwięki. Na udzie gra się solo lub w zespołach, często akompaniując tradycyjnym pieśniom i tańcom podczas różnych uroczystości. Umiejętność gry na tym instrumencie jest przekazywana drogą indywidualnych lekcji lub zajęć w ośrodkach muzycznych; w wielkich miastach poświęcone są jej specjalne zajęcia na uczelniach. Wyrobem instrumentu zajmują się przeważnie mężczyźni, choć w ostatnich latach zauważa się zainteresowanie lutnictwem również ze strony młodych kobiet.

Turkmeńska sztuka haftu
Kraje członkowskie: Turkmenistan, Iran

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa ludzkości w 2022 r.

Tradycyjny turkmeński haft to sztuka zdobienia odświętnych strojów narodowych, noszonych przez osoby w każdym wieku, niezależnie od płci, zarówno w Turkmenistanie, jak i w Iranie. W obu krajach wyszywanie rozpoczyna się od przygotowania cienkich nici jedwabnych, które są splatane w trzech warstwach i następnie skręcane w jedną nić, a później prostowane za pomocą dużej igły. Ta unikalna technika nadaje nitce połysk. Najbardziej rozpowszechniony sposób haftowania polega na tworzeniu serii pętelek, poprzez przebijanie materiału cienką igłą i jednoczesne przytrzymywanie poprzednich pętelek kciukiem drugiej ręki. Praktykowane są także inne style hafciarskie, różniące się w zależności od regionu. Przy wykonywaniu haftu nie ma ograniczeń wiekowych, a młode dziewczęta tradycyjnie uczą się tej umiejętności od matek i babć. Na obszarach wiejskich, specyficzne wzory haftu pozwalają rozpoznać tożsamość terytorialną hafciarek. Stosowane są wzory symbolizujące miłość, przyjaźń, przyrodę i siłę. Hafty umieszczane są na strojach ślubnych, żałobnych, czy innych, wkładanych z okazji wydarzeń kulturalnych, a także stosowane jako elementy ozdobne zwykłej odzieży, takiej jak szale, płaszcze, spodnie i dodatki.

Iftar/Eftari/Iftar/Iftor i jego tradycje społeczno-kulturowe

Kraje członkowskie: Azerbejdżan, Iran (Islamska Republika Iranu), Turcja, Uzbekistan

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2023 r.

Iftar (zwany także Eftari, İftar lub Iftor w krajach praktykujących) jest obchodzony przez muzułmanów o zachodzie słońca w miesiącu Ramadan (dziewiąty miesiąc w kalendarzu księżycowym), po zakończeniu wszystkich obrzędów religijnych i ceremonialnych. Praktyka ta jest przestrzegana przez ludzi w każdym wieku, każdej płci i z różnych środowisk, oznaczając codzienne zakończenie trudów postu od świtu do zachodu słońca. Po wieczornej modlitwie następują czynności, takie jak ceremonie modlitewne, muzyka, opowiadanie historii, gry, przygotowywanie i serwowanie tradycyjnych i lokalnych posiłków oraz aranżowanie małżeństw. W przypadku społeczności często przybiera to formę spotkań lub posiłków, wzmacniając więzi rodzinne i społeczne oraz promując dobroczynność, solidarność i wymianę społeczną. Ceremonie i rytuały związane z Iftar są również praktykowane przez ludzi, którzy niekoniecznie poszczą w miesiącu Ramadan. Wiedza i umiejętności są zazwyczaj przekazywane w rodzinach poprzez ustne instrukcje, obserwację i uczestnictwo, a dzieciom i młodzieży często powierza się przygotowanie składników tradycyjnych posiłków. Podczas tego procesu rodzice przekazują również wiedzę na temat korzyści płynących z postu oraz wartości społecznych i funkcji Iftar. Iftar jest często wspierany przez podmioty rządowe, organizacje pozarządowe i charytatywne, a także przez telewizję, radio, prasę i media społecznościowe.

Sztuka iluminacji: Təzhib/Tazhib/Zarhalkori/Tezhip/Naqqoshlik

Kraje członkowskie: Azerbejdżan, Iran (Islamska Republika), Tadżykistan, Turcja, Uzbekistan

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2023 r.

Iluminacja to wielowiekowa sztuka dekoracyjna praktykowana na stronach manuskryptów, tekstów kaligraficznych i miniatur. Głównym składnikiem używanym do dekoracji są płatki złota lub złota farba, a ich stosowanie wymaga specyficznej wiedzy i technik. Stosowane są również naturalne pigmenty, a w ostatnich latach rozpowszechniły się farby syntetyczne, takie jak akwarela lub gwasz. Obecnie tradycyjne i współczesne interpretacje tej praktyki można zobaczyć w manuskryptach, miniaturach i kaligrafii, a także w samodzielnych dziełach sztuki. Praktyka ta jest przekazywana poprzez praktyki zawodowe, a także poprzez formalną i nieformalną edukację, w tym na wielu uniwersytetach, w akademiach, ośrodkach badawczych oraz w publicznych i prywatnych warsztatach. Używane kolory, wzory i motywy mają symboliczne znaczenie, a iluminacjami często ozdabia się teksty religijne, literackie i historyczne rękopisy, akty małżeństwa, a nawet traktaty handlowe. Sztuka ta jest ściśle związana z wierzeniami i praktykami kulturowymi społeczności. Iluminacja wzmacnia poczucie ciągłości kulturowej społeczności na poziomie krajowym, regionalnym i międzynarodowym. Ponieważ tradycyjna wiedza i metody iluminacji są również wykorzystywane przy renowacji starożytnych manuskryptów i starodruków, praktyka ta przyczynia się także do zachowania obiektów historycznych i kulturowych oraz ich ochrony dla przyszłych pokoleń.

Święto Sadeh/Sada

Kraje członkowskie: Iran (Islamska Republika), Tadżykistan

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2023 r.

Sadeh lub Sada to święto obchodzone corocznie 30 stycznia. W kalendarzu ludowym oznacza dzień, w którym pola uprawne są przygotowywane do następnej wiosennej plantacji a społeczność świętuje koniec najzimniejszych zimowych dni, z 50 dniami i 50 nocami pozostałymi do wiosny. W związku z tym „Sadeh“ oznacza „sto“. W Iranie i Tadżykistanie święto to przybiera różne formy. Obejmuje ono śpiew, taniec i modlitwę wokół ognia oraz ofiarowanie błogosławieństw i suchych lub świeżych owoców. Dzień ten wyznacza również tradycyjny początek prac rolniczych w nowym sezonie, w którym rolnicy posypują swoje ziemie nawozem, a ogrodnicy przycinają drzewa i krzewy. Po obchodach Sadeh mieszkańcy wiosek spotykają się na zewnątrz, aby wspólnie oczyścić strumienie i stawy oraz naprawić mosty. W obu krajach praktyka ta, w tym przygotowywanie tradycyjnych potraw, jest przekazywana poprzez uczestnictwo, obserwację i opowiadanie historii. Media, sieci społecznościowe, prace naukowe, artykuły, konferencje i sympozja również przyczyniają się do przekazywania Sadeh. Praktyka ta jednoczy ludzi z różnych środowisk kulturowych, etnicznych i religijnych, zapewniając możliwość pokojowych interakcji wokół tradycji rolniczych i żywnościowych oraz promując różnorodność i kontynuację ustnych przekazów i pamięci.