Peru

Sztuka wyrobu tkanin z wyspy Taquile
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Wyspa Taquile na Jeziorze Titicaca na peruwiańskim Płaskowyżu Andyjskim, znana jest ze sztuki wyrobu tkanin, wytwarzanych zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn, niezależnie od wieku i noszonych przez całą lokalną społeczność. Aż do lat 50. XX wieku mieszkańcy wyspy żyli w stosunkowej izolacji od kontynentalnej części kraju i dzięki temu do dziś łączy ich silne poczucie wspólnoty, znajdujące odzwierciedlenie w organizacji życia społecznego i wspólnym podejmowaniu decyzji. Dzięki lokalnej tradycji tkactwa, sięgającej korzeniami czasów pierwotnych cywilizacji andyjskich: Inków, Pukara i Colla, do dziś żywe pozostają aspekty lokalnych kultur prekolumbijskich.

Tkaniny są robione na drutach lub tkane na tradycyjnych poziomych warsztatach tkackich stojących na ziemi. Najbardziej charakterystyczne części garderoby to robiona na drutach z wełny czapka chullo z nausznikami oraz szeroki, tkany pas „kalendarzowy”, obrazujący coroczny cykl obrzędów i prac rolniczych. Pas zwraca od dawna uwagę badaczy jako odzwierciedlający elementy tradycji ustnej i historii lokalnej społeczności. Obecnie w sztuce rękodzielniczej z Taquile pojawiają się elementy współczesnej symboliki, chociaż zarówno stylistyka, jak i technika produkcji pozostają tradycyjne.

W Taquile istnieje specjalna szkoła ucząca sztuki rękodzielniczej i zapewniająca w ten sposób przetrwanie tej wielowiekowej tradycji. Turystyka przyczyniła się do rozwoju gospodarki wspólnotowej , która opiera się głównie na wytwórstwie tkanin i sprzedaży lokalnych wyrobów turystom. Turystyka zapewnia ciągłość tradycji tkackiej, jednak rosnące zapotrzebowanie w tej dziedzinie spowodowało istotne zmiany w zakresie stosowanych materiałów i metod produkcji. Znaczny wzrost populacji wyspy w ostatnich kilku dziesięcioleciach spowodował kurczenie się naturalnych zasobów i konieczność sprowadzania coraz większej liczby produktów z kontynentu.

Dziedzictwo przekazu ustnego i kulturowych środków wyrazu ludu Zápara
Kraj(e) członkowski(e): Ekwador/Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2001)

Społeczność Zápara zamieszkuje dżunglę amazońską na pograniczu Ekwadoru i Peru. Zápara byli prawdopodobnie jednym z pierwszych ludów, który osiedlił się na tym obszarze, należącym do najbardziej zróżnicowanych biologicznie na świecie. Zápara są ostatnimi przedstawicielami grupy etno-lingwistycznej, która przed hiszpańskim podbojem obejmowała ponadto 39 innych społeczności. W sercu Amazonii rozwinęli kulturę przekazu ustnego, której szczególne bogactwo związane jest z ich głębokim zrozumieniem środowiska naturalnego. Znajduje to odzwierciedlenie zarówno w obfitości słownictwa dotyczącego flory i fauny, jak również w praktykach medycznych społeczności Zápara i w jej rozległej wiedzy z zakresu leśnych roślin leczniczych. Dziedzictwo kulturowe znajduje wyraz w kosmologii i mitologii ludu Zápara, a także w jego obrzędach, praktykach artystycznych i w języku, który jest w istocie skarbcem mitów i legend, opisujących historię tej społeczności oraz całego regionu.

Niematerialne dziedzictwo kultury Ajmarów
Kraj(e) członkowski(e): Boliwia/Chile/Peru

Programy, projekty i działania uznane w 2009 r. za najlepiej odzwierciedlające zasady i cele Konwencji.

Międzynarodowy projekt ma na celu ochronę i zachowanie tradycji ustnych, muzyki i wiedzy (szczególnie dotyczącej tkactwa i metod uprawy roli) ludu Ajmarów, zamieszkującego regiony Boliwii (La Paz, Oruro, Potosí), Chile (Tarapacá, Arica, Parinacota, Antofagasta) i Peru (Tacna, Puno, Moquegua). Działania, planowane do realizacji na okres ponad 5 lat, obejmą: (1) identyfikację i inwentaryzację elementów wiedzy i tradycji ustnych Ajmarów (w wybranych dziedzinach), (2) wzmocnienie języka jako środka przekazu niematerialnego dziedzictwa na drodze formalnej i nieformalnej edukacji, (3) promocję i upowszechnienie tradycji ustnych i muzycznych Ajmarów, a także (4) wspieranie tradycyjnej wiedzy związanej z tkactwem i tradycyjnymi metodami uprawy roli. Powyższe cztery pola działań w ramach projektu zostały wybrane jako priorytetowe przez wspólnoty Ajmarów na poszczególnych etapach konsultacji i przygotowywania projektu. Celem projektu jest także stworzenie regionalnej i międzynarodowej sieci, obejmującej jednostki, wspólnoty, grupy, działaczy kultury, specjalistów, organizacje lokalne, centra badawcze, organizacje pozarządowe i instytucje rządowe, w celu promowania wymiany doświadczeń, informacji i praktyk wzmacniających potencjał regionu.

Huaconada, taniec rytualny z regionu Mito
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Huaconada to rytualny taniec wykonywany w miejscowości Mito, w prowincji Concepción, położonej w środkowej części Andów Peruwiańskich. Co roku, w pierwszych trzech dniach stycznia zamaskowani mężczyźni nazywani huacones wykonują w centrum miasta serię tańców według wcześniej opracowanej choreografii. Huacones symbolizują dawną radę starców i na czas trwania Huaconada stają się najwyższą władzą w mieście. Pozycję tę podkreśla trzymany przez nich tronador (bicz) oraz noszone maski z charakterystycznymi nosami, przywołującymi skojarzenia z dziobem kondora – ptaka symbolizującego ducha świętych gór. Taniec wykonują dwie grupy huacones: starsi, ubrani w tradycyjne stroje i misternie wyrzeźbione maski wywołujące w widzach respekt i strach, oraz współcześni huacones, ubrani w kolorowe stroje i noszący maski uosabiające terror, smutek lub kpinę. Podczas ceremonii huaconada, młodzi huacones tańczą wokół starszych, wykonując ściśle określone kroki. Starsi, ze względu na swój status mają większą swobodę w improwizowaniu kroków tanecznych. Akompaniująca orkiestra gra w zmiennym rytmie, który wybijany jest na małym bębenku zwanym tinya. Huaconada zawiera w sobie zarówno tradycyjne elementy kultury andyjskiej i hiszpańskiej, jak i elementy współczesne. Role huacones mogą odgrywać jedynie osoby czyste moralnie i o nieskazitelnej opinii, a umiejętność jest tradycyjnie przekazywana z ojca na syna, zaś ubrania i maski dziedziczone z pokolenia na pokolenie.

Taniec z nożycami
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2010 r.

Taniec z nożycami tradycyjnie wykonywany jest przez mieszkańców wiosek i społeczności Quechua w południowej części Andów Środkowych w Peru, a od pewnego czasu także w środowisku miejskim. Konkursowy taniec rytualny wykonywany jest w miesiącach suchych, zbiegających się w czasie z kalendarzem głównych prac polowych. Taniec z nożycami wziął swoją nazwę od pary wypolerowanych prętów żelaznych, przypominających wyglądem ostrza nożyc, które każdy z tancerzy trzyma w prawej dłoni. Tancerz wspólnie ze skrzypkiem i harfistą tworzą cuadrilla (zespół), reprezentujący daną wioskę lub społeczność. W czasie występu, dwa lub trzy cuadrilla stają naprzeciwko siebie i tancerze w takt muzyki jednocześnie uderzają wzajem w metalowe pręty, w tym samym czasie wykonując inscenizowany pojedynek taneczny, akrobacje i ruchy sceniczne wymagające stopniowo coraz większej sprawności fizycznej. Rywalizacja, czyli atipanakuy może trwać nawet dziesięć godzin, a na ostateczny wybór zwycięzcy wpływa także sprawność fizyczna, brzmienie instrumentów i umiejętności akompaniujących muzyków. Tancerze ubrani są w wyszywane stroje ozdobione złotymi frędzlami, różnokolorowymi cekinami i malutkimi lusterkami, jednak w tym ubraniu nie wolno im wchodzić do kościoła, bowiem zgodnie z tradycyjną wiedzą, ich sceniczne umiejętności są wynikiem paktu z diabłem. Mimo tego, taniec z nożycami stał się nieodłączną częścią katolickich uroczystości. Fizyczne i duchowe umiejętności, które implikuje rytuał, przekazywane są ustnie przez mistrza uczniowi. Cuadrilla– zespół muzyków i tancerzy – jest przedmiotem dumy dla wioski, z której się wywodzi.<//em>

Eshuva: śpiewane modlitwy plemienia Huachipair w języku Harákmbut
Kraj(e) członkowskie: Peru

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2011 r.

Huachipaire to autochtoniczna grupa etniczna, mówiąca językiem Harákmbut, zamieszkująca lasy tropikalne południowej Amazonii w Peru. Eshuva – śpiewane modlitwy - są wyrazem wierzeń i rytuałów religijnych plemienia Huachipaire, odprawianych dla uzdrawiania chorych lub jako część tradycyjnych uroczystości, takich jak picie masato – napoju ze sfermentowanego manioku – lub ceremonia przyjmowania nowych wykonawców eshuva. Według tradycyjnych wierzeń, znajomość pieśni eshuva pozyskiwana jest bezpośrednio od leśnych zwierząt, a śpiewane modlitwy wykonuje się dla przywołania duchów, które pomogą złagodzić objawy choroby lub złego samopoczucia, albo zapewnią pomyślność. Śpiewane modlitwy eshuva wykonywane są wyłącznie w języku Harákmbut i bez akompaniamentu jakichkolwiek instrumentów, dlatego odgrywają ważną rolę dla ochrony tego języka i zachowania wspólnych wartości tej grupy etnicznej. Swoje umiejętności pieśniarze przekazują uczniom ustnie, łącznie z wiedzą na temat specyficznych funkcji, które dana modlitwa pełni w uzdrawianiu konkretnej choroby. Przetrwanie tej tradycji jest jednak zagrożone ze względu na nikłe zainteresowanie ze strony młodych cżłonków plemienia Huachipaire, coraz większą w ostatnich latach emigrację oraz coraz silniejsze wpływy obcych kultur. Obecnie znanych jest już tylko dwunastu wykonawców eshuva.

Pielgrzymka do sanktuarium w Qoyllurit’i
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2011 r.

Pielgrzymka do sanktuarium w Qoyllurit’i łączy w sobie elementy katolicyzmu i kultu bóstw przedkolumbijskich. Rozpoczyna się pięćdziesiat jeden dni po Niedzieli Wielkanocnej, kiedy to około 90.000 ludzi z okolic Cusco wyrusza w drogę do sanktuarium w kotlinie Sinakara. Zależnie od miejscowości, z których pochodzą, pielgrzymi dziela się na osiem “nacji”: Paucartambo, Quispicanchi, Canchis, Acomayo, Paruro, Tawantinsuyo, Anta i Urubamba. Na wyprawę składają się: procesja krzyży na szczyt snieżnej góry oraz dwudziestoczterogodzinna procesja, w której Paucartambo i Quispicanchi niosą wizerunki Pana z Tayancani i Płaczącej Dziewicy do miasteczka Tayancani, by powitać tam pierwsze promienie słońca. Centralną część uroczystości pielgrzymkowych stanowi taniec: jego różne odmiany prezentowane są przez przedstawicieli poszczególnych ‘nacji’. Nad przebiegiem pielgrzymki czuwają Rada Pielgrzymów i Braterstwo Pana z Qoyllurit’i, które określają także reguły zachowania na pielgrzymce, dostarczają jedzenie, a pablitos i pabluchas – osoby ubrane w stroje z wełny alpaki i wełniane maski zwierząt na twarzach – pilnują porządku. Pielgrzymka stanowi okazję do prezentacji różnorodnych form twórczości, a także do spotkań lokalnych społeczności z różnych regionów Andów, na co dzień nie kontaktujących się ze sobą.

Wiedza, umiejętności i zwyczaje związane z doroczną budową wiszącego mostu Q’eswachaka
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2013 r.

Q’eswachaka to wiszący most sznurowy, przerzucony nad wąwozem rzeki Apurimac w południowej części And peruwiańskich. Co roku most jest odnawiany za pomocą tradycyjnych technik i surowców używanych jeszcze przez Inków. Społeczności wiejskie Indian Keczua z Huinchiri, Chaupibanda, Choccayhua i Ccollana Quehue traktują most nie tylko jako drogę przeprawy przez rzekę, ale również jako sposób zapewnienia łączności między różnymi społecznościami. Most uznawany za święty, symbolizuje więzi z przyrodą, tradycją i historią mieszkających w pobliżu społeczności, a jego odnawianiu towarzyszą dawne zwyczaje. Chociaż odbudowa mostu trwa zaledwie trzy dni, on sam ma wpływ na życie społeczności przez cały rok, umożliwiając utrzymywanie kontaktów, wzmacniając wielowiekowe więzi i poczucie tożsamości kulturowej. Pierwszym etapem prac jest przygotowanie wikliny i skręcanie z niej cienkich sznurków o długości ok. 70 m, które następnie, pod kierunkiem dwóch budowniczych mostu, splatane są w średniej grubości sznury, a na końcu w sześć grubych lin. Kiedy liny są gotowe, mocuje się je na dawnych kamiennych podstawach, po czym miejscowi rzemieślnicy wyplatają most, prowadząc prace jednocześnie z dwóch przeciwległych krawędzi wąwozu. Zakończenie dzieła świętuje się podczas uroczystości organizowanych przez wszystkie społeczności. Umiejętności związane z wykonywaniem mostu są przekazywane w ramach rodziny.

Święto Matki Boskiej Gromnicznej
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2014 r.

Obchody święta Matki Boskiej Gromnicznej, odbywające się co roku w mieście Puno, obejmują uroczystości religijne i wydarzenia kulturalne. Wywodzą się one z tradycji katolickiej i czerpią elementy symboliczne z andyjskiej wizji świata. Właściwe obchody rozpoczynają się na początku miesiąca odprawianą o świcie uroczystą mszą, po czym następuje pradawna ceremonia oczyszczenia. Nazajutrz, po nabożeństwie, ulicami miasta wyrusza procesja z wizerunkiem Matki Boskiej. Towarzyszą jej muzyka i tradycyjne tańce. Następnie odbywają się dwa konkursy, w których bierze udział 170 zespołów, liczących ogółem 40 tys. tancerzy i muzyków z całego regionu. Uczestniczą w nich głównie mieszkańcy wsi i miast z regionu Puno, należący do grup etnicznych Keczua i Ajmara. Wiele osób, które urodziły się w tych okolicach i później wyemigrowały, wraca na Święto Matki Boskiej Gromnicznej, które daje uczestnikom poczucie ciągłości kulturowej. Trzy regionalne federacje współpracują ze sobą przy organizowaniu obchodów oraz przechowywaniu wiedzy i umiejętności związanych z tańcem, muzyką i wykonywaniem masek. Młodsze pokolenie zdobywa potrzebne umiejętności w czasie prób i warsztatów rzemieślniczych. Obchody zamyka uroczystość ku czci Matki Boskiej, koncert i pożegnalne nabożeństwa.

Taniec Wititi z dolicy Colca
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa ludzkości w 2015 r.

Taniec Wititi jest ludowym tańcem tradycyjnym, związanym z rytuałem przejścia. Wywodzi się z weselnych parad i jest wykonywany przez młodych ludzi podczas świąt religijnych obchodzonych w czasie całej pory deszczowej. Jest to taniec zespołowy z ustawionymi w szyku parami, którym przygrywa do tańca orkiestra. Kobiety noszą wyróżniające je między sobą kapelusze i stroje zdobione wielobarwnymi haftami. Mężczyźni mają na sobie dwie damskie spódnice nałożone jedna na drugą, koszulę o wojskowym kroju oraz szal. Noszą specjalne, usztywnione kapelusze. Taniec wykonywany jest w czasie rozpoczynającym nowy rok w kalendarzu agrarnym, symbolizując odradzanie się przyrody i społeczeństwa. Ten przejaw dziedzictwa niematerialnego sprzyja umacnianiu więzi społecznych i tożsamości kulturowej, gdyż wioski w Dolinie Colca współzawodniczą ze sobą w wystawianiu najlepszych zespołów. Dzięki temu taniec wciąż się odradza i zachowuje swój tradycyjny charakter. Młodzież i dzieci uczą się go w szkole i w czasie prywatnych rodzinnych uroczystości, takich jak chrzest, urodziny i wesela. Krajowe zespoły folklorystyczne włączają taniec Wititi do swojego repertuaru.

Tradycyjny system sędziów wody w Corongo
Kraj(e) członkowskie: Peru
Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2017 r.

Tradycyjny system kontrolowania i dystrybucji zasobów wodnych przez sędziów wody jest rozwiązaniem organizacyjnym przyjętym przez mieszkańców regionu Corongo na północy Peru. Funkcjonujący obecnie system, sięgający okresu preinkaskiego, nawiązuje do pamięci historycznej i ma na celu przede wszystkim zapewnienie trwałego zaopatrzenia w wodę i sprawiedliwego jej podziału. Jest związany z gospodarowaniem ziemią i z troską o zapewnienie kolejnym pokoleniom możliwości korzystania z ziemi i zasobów wodnych. Głównymi depozytariuszami dziedzictwa są mieszkańcy Corongo. System ma bezpośredni wpływ na prace rolnicze, a najwyższą władzę w nim sprawuje sędzia wody, który zarządza jej zasobami i organizuje główne święta. Ten przejaw dziedzictwa kulturowego stanowi w regionie Corongo filar tożsamości kulturowej i pamięci. Opiera się na fundamentalnych zasadach solidarności, sprawiedliwości i poszanowania przyrody. Znajomość funkcji, znaczenia i wartości systemu jest przekazywana młodemu pokoleniu w rodzinie i w życiu publicznym. Tańców emblematycznych dla miasta i nierozerwalnie związanych z tradycyjnym systemem młodzi uczą się w szkole, na wszystkich poziomach edukacji. Do przekazywanych wartości należy związek św. Piotra z wodą, a tym samym z pomyślnością i dobrobytem. Członkom wspólnoty od najmłodszych lat wpaja się kult patrona poprzez uczestnictwo w świętach religijnych i drogą przekazu ustnego.

‘Hatajo de Negritos’ i ‘Hatajo de Pallitas’ w południowo-środkowej części Peru
Kraj(e) członkowski(e): Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2019 r.

Hatajo de Negritos i hatajo de Pallitas z południowo-środkowej części Peru to dwie dopełniające się wzajemnie formy wyrazu kulturowego, obejmujące muzykę i pieśni pochodzące z regionu Ica w centralnym Peru, związane ze świętami Bożego Narodzenia. Służą one przedstawianiu scen odwiedzin pasterzy i Trzech Króli. Łączą się w nich wartości andyjskiej kultury prekolumbijskiej z europejskim katolicyzmem i rytmicznym dziedzictwem potomków Afrykanów przybyłych w epoce kolonialnej. Te powiązania sprawiły, że obie formy wyrazu stały się reprezentatywne dla metysów i dla ludności o korzeniach afrykańskich. Taniec „negritos” na ogół wykonują mężczyźni przy dźwiękach skrzypiec i pieśni. Rytm wybijany jest kastanietami i grzechotkami. Taniec „pallitas” wykonują kobiety przy dźwiękach gitary lub skrzypiec. Tańcom towarzyszą pieśni i rytmy „zapateo”. Obie formy tańca są uznawane za wyraz pobożności i kontemplacji duchowej. Wykonywane są przez zespoły liczące do 50 osób. Widowiska wystawiane sa w grudniu i styczniu na placach miejskich i w kościołach, a także w domach prywatnych dla rodziny. Dzieci, od najmłodszych lat wdrażane do nauki, uczą się od dorosłych wielu pieśni, rytmów „zapateo” i ruchów tanecznych wykonywanych na znak pobożności.

Wartości, wiedza, tradycje i praktyki ludu Awajún związane z garncarstwem
Kraje członkowskie: Peru

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2021 r.

Dla ludu Awajún w północnym Peru garncarstwo to przykład harmonijnego współistnienia z naturą. Proces powstawania wyrobów garncarskich obejmuje pięć etapów: pozyskiwanie potrzebnych surowców, formowanie naczyń, wypalanie, dekorowanie i prace wykończeniowe. Każdy z tych etapów ma znaczenie i wartości, które opiewają tradycje przekazywane ustnie. Wyrób i dekorowanie naczyń wymagają wiedzy i umiejętności. Garncarze używają specjalnych narzędzi, takich jak kamienie szlifierskie i polerskie, drewniana deska, narzędzie do modelowania i pędzel z ludzkich włosów. Naczynia są zdobione geometrycznymi wzorami, dla których inspirację stanowią elementy zaczerpnięte z przyrody: rośliny, zwierzęta, góry i gwiazdy. Naczynia służą celom związanym z przyrządzaniem i podawaniem potraw, jedzeniem, piciem, przechowywaniem żywności, a także czynnościom związanym z obrzędami i uroczystościami. Pełnią również ważną rolę społeczną. Jako sposób wyrażania osobowości, hojności i życia intymnego tysiącletnia praktyka pozwoliła na upodmiotowienie kobiet z ludu Awajún , ponieważ to one sadzą i pielęgnują rośliny wykorzystywane do wyrobu i dekorowania naczyń. Głównymi depozytariuszkami wiedzy, nauki i tradycji są mędrczynie Dukúg, które przekazują je młodszym kobietom w rodzinie.

Praktyki i znaczenia związane z przygotowaniem i konsumpcją ceviche
- ekspresja tradycyjnej kuchni peruwiańskiej

Kraj członkowski: Peru

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2023 r.

Ceviche to tradycyjne danie w Peru przygotowywane z surowej ryby marynowanej w cytrynie, doprawionej chili i solą, oraz podane z lokalnie uprawianymi warzywami. Danie spożywane jest zarówno na co dzień, jak i podczas uroczystości. Kojarzy się z momentami świętowania i spotkań towarzyskich, a także z rytualnymi obchodami, szczególnie z uroczystościami ku czci św. Piotra, patrona rybaków. Ceviche można przygotować w domu lub kupić w tradycyjnych miejscach takich jak cevicherías, gdzie szczególnie widoczna jest praca tradycyjnych kucharek. Jego przygotowanie i spożycie wiążą się z konkretnymi praktykami, wiedzą i znaczeniami na każdym etapie, od połowu składników po przygotowanie dania. Ponieważ przepisy różnią się w zależności od regionu, danie to wzmacnia regionalną tożsamość kulturową. Wiedza i techniki są zazwyczaj przekazywane w ramach rodzin. Może to być uzupełnione przez programy szkoleniowe, na przykład w celu wzmocnienia właściwego zarządzania zasobami naturalnymi. Depozytariusze widzą bezpośrednią zależność między jakością i smakiem dania a lokalnymi i ekologicznymi produktami. W rezultacie, społeczności opracowały środki ochrony i odnowy tradycyjnych składników, takich jak różne gatunki ryb.