Brazylia

Ustne i graficzne środki wyrazu grupy Wajapi
Kraj(e) członkowski(e): Brazylia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2003)

Wajapi, pochodzący z kulturowo-językowej grupy tupi-guarani, są ludnością autochtoniczną północnego regionu Amazonki. Składa się ona obecnie z 580 osób i mieszka w 40 małych wioskach, na specjalnie wyznaczonym terytorium północno-wschodniego stanu Brazylii - Amapa. Wajapi mają bardzo długą tradycje wykorzystywania barwników roślinnych do ozdabiania swoich ciał i przedmiotów motywami geometrycznymi. Przez wieki udało im się rozwinąć jedyny w swoim rodzaju język, bogaty w werbalne i graficzne połączenia elementów, odzwierciedlających ich szczególne spojrzenie na świat oraz umożliwiających przekazanie niezbędnej wiedzy o życiu społeczności. Ta niepowtarzalna sztuka graficzna jest znana pod nazwą kusiwa, a jej atrakcyjne wzory są malowane za pomocą czerwonych barwników roślinnych, uzyskiwanych z wyciągu amazońskiej rośliny roucou i aromatycznej żywicy. Kusiwa jest tak skomplikowana, że, w mniemaniu Wajapi, biegłość techniczna i artystyczna, potrzebna do opanowania techniki rysunku i przygotowania barwników, nie może być osiągnięta przed ukończeniem 40. roku życia. Do często powtarzających się motywów należą: jaguar, anakonda, motyl i ryba. Rysunki kusiwa odnoszą się do stworzenia ludzkości i ożywają dzięki bogactwu mitów na ten temat. Ta forma sztuki zdobienia ciała, ściśle związana z pradawnymi tradycjami przekazu ustnego Indian, posiada wiele znaczeń na różnych poziomach: socjologicznym, kulturowym, religijnym i metafizycznym. Jest nie tylko formą graficzną; pełni o wiele ważniejszą rolę silnego spoiwa społeczności Wajapi. Kusiwa to rozległy i złożony system postrzegania i rozumienia wszechświata, jak również nawiązywania z nim kontaktu. Ten zaszyfrowany skarbiec wiedzy tradycyjnej jest nieustannie wzbogacany, ponieważ miejscowi artyści wciąż tworzą nowe konfiguracje motywów i wymyślają nowe wzory.

Samba de Roda z Recôncavo w Bahia
Kraje członkowskie(e): Brazylia

Wpis na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości 2008. (Proklamacja 2005)

Samba de Roda, na którą składają się muzyka, taniec i recytacja poezji, to popularne święto, zapoczątkowane w XVII wieku w stanie Bahia w regionie Recôncavo. Daje się w nim zauważyć silne wpływy tradycji kulturowych afrykańskich niewolników mieszkających w tym regionie Brazylii. Na przedstawienie składają się także elementy kultury portugalskiej: język, poezja, a także niektóre instrumenty muzyczne. Samba, która na początku stanowiła główny element lokalnej kultury ludowej Brazylijczyków afrykańskiego pochodzenia, przywędrowała następnie z falą imigrantów do Rio de Janeiro, gdzie w XX wieku przyczyniła się do powstania gatunku samby miejskiej, traktowanej jak symbol brazylijskiej tożsamości narodowej. Taniec wykonywany jest przede wszystkim przy oficjalnych okazjach, takich jak popularne święta katolickie lub afro-brazylijskie święta religijne, ale często także zupełnie spontanicznie. Do uczestnictwa zapraszani są wszyscy obecni na uroczystości, w tym zupełnie niedoświadczeni tancerze, którzy uczą się obserwując i naśladując innych. Jedną z cech charakterystycznych Samby de Roda jest zebranie wszystkich uczestników zabawy we wspólnym kręgu, nazywanym roda. Sambę wykonują na ogół kobiety, które pojedynczo wychodzą na środek, podczas gdy pozostali tańczą w kole, klaszcząc w dłonie i śpiewając. Na improwizowaną choreografię składają się ruchy stóp, nóg i bioder. Jednym z najbardziej znanych elementów jest, wywodzące się ewidentnie z kultury Bantu, sławne szturchnięcie brzuchem – umbigada – za pomocą którego tancerka wyznacza swoją następczynię w kole. Charakterystyczne dla Samby de Roda są także: specyficzne kroki taneczne, takie jak miudinho, akompaniament malutkiej portugalskiej gitary violi machete oraz innych instrumentów szarpanych, a także towarzyszące tańcom pieśni religijne.

Pod wpływem środków masowego przekazu oraz konkurencji muzyki popularnej samba staje się coraz mniej atrakcyjna dla młodych ludzi. Starzenie się pokolenia tancerzy znających reguły tradycyjnej samby i jednocześnie malejąca liczba artystów potrafiących zrobić niektóre instrumenty stanowią zagrożenie dla możliwości przetrwania tej tradycji w przyszłości.

Yaokwa, obrzęd służący zachowaniu porządku społecznego i kosmologicznego
Kraj(e) członkowskie: Brazylia

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2011 r.

Plemię Enawene Nawe zamieszkuje nad rzeką Juruena w lasach deszczowych południowej Amazonii. Co roku w czasie pory suchej mieszkańcy odprawiają obrzęd zwany Yaokwa dla uczczenia duchów Yakairiti, dzięki czemu zachowują tradycyjny porządek społeczny i kosmologiczny w ramach różnych klanów. Obrzęd opiera się na miejscowej różnorodności biologicznej i skomplikowanej symbolice kosmologicznej, łącząc w sobie pojęcia różne, a jednak nierozerwalnie ze sobą powiązane, a mianowicie społeczeństwo, kulturę i naturę. Obrzęd odprawiany jest przez siedem miesięcy i stanowi część codziennych zajęć członków społeczności. Poszczególne klany na przemian wykonują określone zadania. Podczas gdy jedna grupa wyrusza na połów ryb, druga przygotowuje ofiary dla duchów z soli kamiennej, ryb i tradycyjnych potraw i oddaje się tradycyjnym tańcom i śpiewom. Obrzęd łączy w sobie wiedzę o uprawie ziemi i przetwarzaniu żywności, znajomość rzemiosła (stroje, narzędzia, instrumenty muzyczne) i umiejętność budowania domów i tam na rzece. Yaokwa celebruje różnorodność biologiczną, tworząc bardzo delikatny i wrażliwy ekosystem, którego dalsze trwanie zależy od ochrony. Obecnie obrzędowi i różnorodności biologicznej na tym terenie zagraża wycinka lasów i inne formy ingerencji: rabunkowa gospodarka górnicza i leśna, ekstensywna hodowla bydła, skażenie wody, zanieczyszczenie górnego biegu rzek, niekontrolowana urbanizacja, budowa dróg lądowych i wodnych oraz zapór, osuszanie i zmiana biegu rzek, wypalanie lasów, nielegalny połów ryb i handel dzikimi zwierzętami.

Konkurs projektów w ramach Narodowego Programu Ochrony Dziedzictwa Niematerialnego
Kraj(e) członkowskie: Brazylia

Programy, projekty i działania uznane w 2011 r. za najlepiej odzwierciedlające zasady i cele Konwencji.

Ogłaszany co roku nabór projektów w ramach Narodowego Programu Dziedzictwa Niematerialnego stanowi zachętę dla społeczeństwa brazylijskiego do rozwoju inicjatyw i działań służących ochronie niematerialnego dziedzictwa kultury. Warunkiem zgłoszenia jest zaangażowanie w projekt zgłaszającej go grupy społecznej, a realizacja musi odbywać się z poszanowaniem praw zarówno jednostek, jak i społeczności i służyć poprawie warunków życia ludzi, będących twórcami i strażnikami tego dziedzictwa. Większość projektów obejmuje działania takie jak tworzenie map rozmieszczenia obiektów na danym terenie, ich inwentaryzowanie oraz badania etnograficzne, systematyzowanie informacji i tworzenie baz danych, a także tworzenie i przechowywanie dokumentacji i archiwów etnograficznych, promocję i przekaz wiedzy tradycyjnej kolejnym pokoleniom oraz wspieranie potencjału badawczego, edukacyjnego i w dziedzinie ochrony dziedzictwa danej społeczności. Projekty mogą być zgłaszane przez instytucje rządowe z danego regionu lub prywatne organizacje non-profit, jednak w każdym przypadku muszą one zyskać wcześniej akceptację społeczności lokalnych, których dotyczą. Proces selekcji projektów organizuje i nadzoruje Wydział Dziedzictwa Niematerialnego brazylijskiego Narodowego / Państwowego Instytutu Dziedzictwa Historycznego i Artystycznego, a projekty ocenia państwowy komitet ekspertów. Zakwalifikowane do realizacji otrzymują kwotę równoważną 50.000 USD i najczęściej finalizowane są w ciągu jednego roku. Konkurs projektów ma na celu nie tylko wsparcie społeczności i instytucji lokalnych, ale także wzmocnienie w nich poczucia odpowiedzialności za ochronę dziedzictwa oraz stworzenie sieci współpracy pomiędzy instytucjami państwowycmi i sektorem społecznym. Proces ten uznany może być za modelowy w dziedzinie wspierania inicjatyw społeczeństwa onywatelskiego dla ochrony niematerialnego dziedzictwa

Żywe muzem fandango
Kraj(e) członkowskie: Brazylia

Programy, projekty i działania, uznane w 2011 r. za najlepiej odzwierciedlające zasady i cele Konwencji.

Fandango to popularna forma muzyki i tańca w społecznościach zamieszkujących południowo-wschodnie wybrzeże Brazylii. Pieśni fandango, zwane modas, śpiewane są przy akompaniamencie istrumentów strunowych: altówki, skrzypiec oraz bębna obręczowego. Tradycyjnie, bębny takie ofiarowane były jako forma zapłaty za udział w pracach zbiorowych, takich jak sadzenie roślin, zbieranie plonów czy połowy ryb. Jednak stopniowy zanik pracy zespołowej spowodował także spadek znaczenia i utratę prestiżu fandango. Starzy wykonawcy wykruszają się, a młode pokolenie nie interesuje się tą formą sztuki. Zadaniem Żywego Muzeum Fandago jest promocja działan, służących jej ochronie jako istotnej części dziedzictwa kulturowego. Z inicjatywą wystąpiła organizacja pozarządowa Stowarzyszenie Kulturalne Caburé. Około 300 fandangueiros - lokalnych praktyków fandango wzięło udział w tworzeniu lokalnego muzem na wolnym powietrzu oraz wspólnoty wymiany doświadczeń, obejmującej domy fandangueiros i wytwórców instrumentów muzycznych, ośrodki kultury i badań naukowych, a także miejsca sprzedaży lokalnych wyrobów rzemieślniczych. Muzeum działa na rzecz kształtowania świadomości społecznej, organizując lokalne przedstawienia i warsztaty we współpracy z nauczycielami, publikując książki i płyty CD, prowadząc specjalną stronę internetową i udostępniając zbiory książkowe oraz audiowizualne. Model funkcjonowania Muzeum opiera się na współpracy całej lokalnej społeczności i jako taki może być zaadaptowany dla celów promocji i ochrony innych form wyrazu kulturowego, z uwzględnieniem ich specyfiki i kontekstu regionalnego.

Frevo, sztuka widowiskowa związana z karnawałem w Recife
Kraj(e) członkowskie: Brazylia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2012 r.

Frevo jest brazylijską formą ekspresji artystycznej, związaną z karnawałem w Recife, która wyraża się poprzez muzykę i taniec. Frenetyczne, żywe rytmy czerpią z takich gatunków muzycznych jak marsz, brazylijskie tango, kadryl, polka i klasyczny repertuar orkiestr muzyki wojskowej z fanfarami. Jest to zasadniczo muzyka miejska, podobnie jak passo – taniec, który jej towarzyszy, niezwykle wciągająca i porywająca. Taniec wywodzi się z tradycji wojowników capoeira, którzy z talentem i zręcznością improwizują skoki przy elektryzujących dźwiękach orkiestr i kapel grających na blaszanych instrumentach. Frevo i passo praktykują członkowie stowarzyszeń, uczestniczący w paradach karnawałowych. Stowarzyszenia, w których są zrzeszeni, udzielają wsparcia koniecznego dla rozwoju, zachowania oraz przekazywania wiedzy i umiejętności związanych z frevo. Zjawisko to ma ścisły związek z wierzeniami i symboliką religii tancerzy. Kilka stowarzyszeń posługuje się barwami związanymi z wierzeniami ich członków, a niektóre elementy dekoracyjne mają wymowę religijną. Frevo powstało dzięki bogactwu kulturowemu zrodzonemu z unikalnego połączenia muzyki, tańca, tradycji capoeira i rękodzieła, które świadczy o pomysłowości i zmyśle twórczym osób pielęgnujących tę sztukę. Frevo jako zjawisko kulturowe cechuje zdolność rozwijania twórczych talentów i poszanowanie różnorodności kulturowej.

Círio de Nazaré
Kraj(e) członkowski(e): Brazylia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2013 r.

Uroczystości Círio de Nazare są poświęcone Matce Boskiej z Nazaretu. W drugą niedzielę października odbywa się wielka procesja, która stanowi główny punkt obchodów. W procesji wizerunek Matki Boskiej z Nazaretu wyrzeźbiony w drewnie, niesiony jest z katedry na esplanadę sanktuarium. Uroczystości rozpoczynają się jednak już w sierpniu i trwają jeszcze przez dwa tygodnie po zakończeniu wielkiej procesji. Uczestniczy w nich niemal całe miasto, a z wszystkich regionów Brazylii napływają rzesze pielgrzymów, by wziąć udział w tym jednym z najliczniejszych zgromadzeń religijnych na świecie. Wielość występujących tam elementów kulturowych odzwierciedla wielokulturowość społeczeństwa brazylijskiego, przejawiającą się zwłaszcza w kulturze i kuchni Amazonii, a także w wyrobach rękodzieła, takich jak zabawki dla dzieci wykonywane z drewna miejscowej palmy. Sacrum i profanum przeplatają się, tworząc wydarzenie o wielu wymiarach: religijnym, estetycznym, turystycznym, społecznym i kulturalnym. W procesji symboliczną rolę odgrywają statki, gdyż Matka Boska z Nazaretu jest uważana za patronkę marynarzy. W domach, sklepach, barach, budynkach użyteczności publicznej i na targach buduje się ołtarzyki. Tradycje związane z tym świętem są przekazywane w rodzinie, a małe dzieci i młodzież towarzyszą rodzicom na uroczystościach. Dla większości Círio to czas dorocznych rodzinnych spotkań, dla niektórych – miejsce wydarzeń politycznych.

Krąg capoeira
Kraj(e) członkowskie: Brazylia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2014 r.

Capoeira to praktyka kulturowa ludności afro-brazylijskiej, która jest jednocześnie formą walki i tańca. Może być uważana za tradycję, sport, a nawet formę sztuki. Uczestnicy ustawiają się w krąg, którym otaczają dwóch zmagających się zawodników. Wykonywane przez nich ruchy wymagają wielkiej zwinności. Pozostali śpiewają, klaszczą i grają na instrumentach perkusyjnych. Krąg capoeira stanowi grupa mężczyzn i kobiet, wśród których są: mistrz, pomocnik mistrza i uczniowie. Mistrz przechowuje wiedzę kręgu i jest jej strażnikiem. Jego zadaniem jest przekazywanie repertuaru i utrzymywanie jedności grupy oraz czuwanie nad poszanowaniem zasad obrzędu. Mistrz na ogół gra na jednostrunowym instrumencie perkusyjnym, intonuje pieśni, czuwa nad synchronizacją i rytmem gry. Wszyscy uczestnicy muszą umieć wykonać instrumenty muzyczne i na nich grać, śpiewać wspólny repertuar, improwizować pieśni, znać i respektować zasady kodeksu etycznego i kodeksu postępowania. Muszą także umieć odpowiednio się poruszać, przemieszczać i wykonywać gesty pozorujące atak. Krąg capoeira stanowi przestrzeń kulturową, w której wiedza i umiejętności przekazywane są za pomocą obserwacji i naśladownictwa. Krąg capoeira pozwala również na wzajemne poszanowanie się wspólnot, grup i jednostek, sprzyja integracji społecznej i podtrzymuje pamięć o oporze przeciw zniewoleniu w przeszłości.

Kompleks kulturowy Bumba-meu-boi w Maranhão
Kraj(e) członkowski(e): Brazylia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2019 r.

Kompleks kulturowy Bumba-meu-boi w Maranhão stanowi praktykę obrzędową, obejmującą różne formy ekspresji muzycznej, choreograficznej, teatralnej i ludycznej, w której pośrednikiem/mediatorem w relacjach uczestników z sakrum jest figura byka. Wyróżniającymi elementami tej praktyki są: przedstawianie cyklu życia, mistyczno-religijny obraz wszechświata i sama postać byka. Obrzęd jest na wskroś przepełniony symbolizmem: odtwarzając cykl narodzin, życia i śmierci, przedstawia w istocie metaforę ludzkiej egzystencji. Podobne praktyki obrzędowe występują również w innych stanach w Brazylii, niemniej kompleks kulturowy Bumba-meu-boi w Maranhão jest szczególny, gdyż łączy różne style i zespoły, ukazując nierozerwalne więzi między wiarą, świętowaniem i sztuką. Co roku zespoły Bumba-meu-boi wymyślają uroczystości na nowo, tworząc nowe pieśni, nowe komedie i nowe hafty na figurze byka i strojach artystów. Reprezentujące pięć głównych charakterystycznych stylów (tzw. „akcentów”) zespoły, mimo dzielących je różnic, przestrzegają tego samego kalendarza, według którego organizowane są występy i uroczystości. Cykl festiwalowy, którego szczyt przypada na koniec czerwca, może trwać od czterech do ośmiu miesięcy. Obejmuje on kilka faz: próby, sezon wstępny, chrzest, występy publiczne zwane „brincada” i obrzędy związane ze śmiercią byka. Jest to czas odnowy i gromadzenia zapasów energii. Przekazywanie praktyki następuje w czasie zajęć dla dzieci i warsztatów tanecznych oraz w ramach zespołów.