Zambia

Maskarada Makiszi

Kraj(e) członkowski(e): Zambia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2001)

Maskarada Makiszi wykonywana jest na zakończenie mukanda, rytuału inicjacyjnego dla chłopców pomiędzy 8 a 12 rokiem życia. Jest on świętowany przez społeczności Waka Czijama Cza Mukwamaji, do których należą ludy Luvale, Czokwe, Luczazi i Mbunda, zamieszkujące północno – zachodnie i zachodnie prowincje Zambii. Zazwyczaj na początku pory suchej młodzi chłopcy opuszczają domy i przez okres jednego do trzech miesięcy mieszkają na obozach w buszu, z dala od swoich wiosek. Odseparowanie chłopców od świata zewnętrznego symbolizuje ich śmierć jako dzieci. W czasie trwania obozu, o chłopcach przechodzących inicjację mówi się jako o tundanji, czyli tych, którzy nie należą do świata żywych. Mukanda obejmuje obrzezanie nowicjuszy, testy na odwagę i lekcje przygotowujące do przyszłej roli mężczyzn i mężów. Każdemu nowicjuszowi przydzielona jest specjalna postać z maską, która towarzyszy mu podczas całego procesu. Do tych postaci zaliczają się Czisaluke, który reprezentuje potężnego duchem i zamożnego mężczyznę z duchowymi wpływami; Mupala „władca” mukandy i duch opiekuńczy obdarzony nadprzyrodzonymi umiejętnościami; Pwevo, postać żeńska, która przedstawia kobietę idealną i odpowiada za muzyczną i taneczną oprawę rytuałów. Makiszi jest kolejną postacią z maską, przedstawiającą ducha zmarłego przodka, który powraca do świata żywych, żeby towarzyszyć chłopcom. Na koniec mukandy dokonuje się ceremonii zwanej chillende. Cała wioska uczestniczy w tańcu Makiszi, a publiczność jest zabawiana przedstawieniem przypominającym pantomimę, dopóki uczniowie nie powrócą z obozu i nie zintegrują się ponownie ze swoją społecznością już jako dorośli mężczyźni. Rytuał pełni funkcję edukacyjną, ucząc praktycznych umiejętności przetrwania oraz przekazuje wiedzę o naturze, seksualności, wierzeniach religijnych i wartościach społecznych. W poprzednich latach mukanda trwała kilka miesięcy i stanowiła najważniejszą część maskarady Makiszi. Obecnie jest często skracana do jednego miesiąca ze względu na konieczność dostosowania się do kalendarza szkolnego. Coraz większy popyt na tancerzy makiszi, zapraszanych na uroczystości towarzyskie i jako atrakcja turystyczna, prowadzi do utraty pierwotnie sakralnego charakteru tego obrzędu, któremu także silnie sprzeciwiają się kościoły chrześcijańskie.

Gule Wamkulu
Kraj(e) członkowski(e): Malawi/Mozambik/Zambia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Gule Wamkulu to nazwa zarówno tajnej sekty, jak i tanecznego rytuału praktykowanego wśród ludu Czewa zamieszkującego Malawi, Zambię i Mozambik. Taniec jest wykonywany przez członków braterstwa Njau, będącego rodzajem tajnego stowarzyszenia mężczyzn Czewa, którzy przeszli inicjację. W tradycyjnej matrilinearnej społeczności Czewa mężowie odgrywali raczej marginalną rolę, więc powstanie stowarzyszenia było próbą stworzenia pewnego rodzaju przeciwwagi i budowania solidarności pomiędzy mężczyznami z różnych wiosek. Członkowie Njau są odpowiedzialni za wprowadzanie młodych mężczyzn w dorosłość. Przedstawiane na koniec praktyk inicjacyjnych Gule Wamkulu podkreśla integrację młodych mężczyzn ze społecznością dorosłych. Gule Wamkulu jest wykonywany w sezonie następującym po lipcowych żniwach. Towarzyszy nie tylko ceremoniom inicjacyjnym, ale także ślubom, pogrzebom oraz wprowadzeniu na urząd wodza. Tancerze Njau noszą kostiumy i maski wykonane z drewna i słomy. Przedstawiają przeróżne postacie, takie jak dzikie zwierzęta, duchy zmarłych, handlarzy niewolników, ale także zupełnie współczesne „postacie”, takie jak honda czy helikopter. Każda z nich jest w jakiś sposób negatywna: ma zły charakter, nieodpowiednio się zachowuje. Postacie występujące jako przedstawiciele zaświatów wykonują różne ruchy, by rozbawić lub wystraszyć widzów. Dla publiczności jest to swego rodzaju szkoła społecznych wartości i norm postępowania. Rzeźby masek mogą być wykonane zarówno przez zawodowych artystów, jak i rzemieślników - amatorów. Są dowody na to, że Gule Wamkulu istniało w czasie wielkiego Imperium Czewa w XVII wieku. Pomimo wysiłków chrześcijańskich misjonarzy, chcących zakazać tych praktyk, przetrwały one pod kolonialnymi rządami Brytyjczyków. Obecnie, mimo że matrilinearny system utracił swoje społeczne znaczenie, tradycje Njau oraz Gule Wamkulu są wciąż bardzo żywe, a mężczyźni Czewa są członkami zarówno kościoła chrześcijańskiego, jak i społeczności Njau.

Taniec mooba grupy etnicznej lenje w Prowincji Centralnej Zambii
Kraj(e) członkowski(e): Zambia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2018 r.

Mooba to główny taniec grupy etnicznej lenje, zamieszkującej Prowincję Centralną Zambii, znany już w okresie przedkolonialnym. Jest także wykonywany w prowincjach Copperbelt i Lusaka, zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety. Zdarza się, że w szczytowej fazie tańca, w głównego wykonawcę wstępują duchy przodków, zwane BaChooba. Uważa się, że wówczas to one przejmują władzę nad spektaklem, dyktując przebieg tańca, gry na bębnach i śpiewu. We władzy duchów BaChooba mogą znaleźć się zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Obowiązkowe części kostiumów noszonych przez tancerzy to kolorowe koraliki, tradycyjne spódnice zwane bujombo i grzechotki zawieszone wokół łydek. Dodatkowo, główni tancerze trzymają w rękach rytualny kij, zwany chimika oraz packę na muchy wykonaną z ogona zwierzęcia. Taniec mooba pełni rolę zarówno rozrywkową, jak i uzdrowicielską, wzmacniając duchową tożsamość danej społeczności. Jako że wykonywany jest publicznie, przyciąga na ogół szeroką widownię, w tym dzieci, które, obserwując występy, mogą się także same uczyć tańca mooba. W społeczności lenje, w której każdy dorosły zna ten taniec, powstały także specjalne grupy tancerzy, wykonujących go na życzenie, co pozwala promować tę formę dziedzictwa poza rodzimą społecznością.

Taniec Budima
Kraj(e) członkowski(e): Zambia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2020 r.

Budima jest tańcem wojennym plemienia Wee, wykonywanym o każdej porze roku i przy każdej okazji, w której okoliczności wymagają okazywania powagi i duchowości, a więc takich jak: tradycyjne ceremonie, pogrzeby, wesela, obrzędy inicjacyjne, wprowadzanie nowych wodzów, dziękczynienie, dożynki i inne rytualne obrzędy. Tancerze wyposażeni są w liczne akcesoria, m.in.: włócznie, gwizdki, laski, długie pałki zakończone głowniami, topory bitewne, tarcze, flety, rogi i trąbki, bębny i grzechotki. W tańcu uczestniczą mężczyźni, kobiety i dzieci. Mężczyźni wcielają się w doświadczonych wojowników lub żołnierzy, którzy –symulując wojownicza postawę – machają długimi włóczniami, kucają i skaczą na przemian do przodu i do tyłu w kręgu utworzonym do tańca, podczas gdy inni śpiewają i grają na fletach i jednotonowych instrumentach wykonanych z rogów antylopy lub wybijają rytm na różnego rodzaju bębnach. Kobiety – ozdobione naszyjnikami i bransoletkami z koralików, z grzechotkami uwieszonymi wokół kostek – śpiewają chórem i tańczą, wkładając w to ogromną energię i wigor. Młodzi ludzie zdobywają umiejętności i wiedzę związane z tym elementem niematerialnego dziedzictwa kulturowego, poprzez obserwację i praktykę. Podczas ceremonii inicjacyjnych poznają kulturowe znaczenia tego tańca oraz sposobu jego wykonywania i wytwarzania niektórych instrumentów. Taniec Budima jest czynnikiem jednoczącym społeczności lokalne, które są dumne z tej tradycji i z faktu, że mogą przyczynić się do jej podtrzymania, także poprzez przyłączenie się do tancerzy w dowolnym momencie występu.

Taniec Kalela
Kraje członkowskie: Zambia

Wpis na Reprezentatywną listę niematerialnego dziedzictwa ludzkości w 2022 r.

Taniec Kalela (taniec o zmierzchu) powstał w czasach kolonialnych w Zambii, w prowincji Luapula. Zyskał popularność wśród górników pracujących w kopalniach miedzi, jako taniec uświetniający uroczystości w pałacu władcy podczas tradycyjnych świąt, pogrzebów, świętowania plonów i innych ważnych wydarzeń. Kalela to rodzaj musztry tanecznej, w której tancerze, ustawieni w dwa lub trzy rzędy, poruszają się na przemian do przodu i do tyłu, śpiewając w rytm bębna. Głównego wokalistę wspiera grupa pieśniarzy. Grupa tancerzy również ma swojego lidera, kierującegoe tańcem, wykonywanym wokół ustawionych pośrodku bębnów: dwóch dużych i jednego małego, na których grają zazwyczaj mężczyźni. Wiedza i umiejętności związane z tańcem Kalela są przekazywane publiczności i młodszym pokoleniom przede wszystkim poprzez śpiew i recytowanie poematów, a także poprzez obserwację i udział w publicznych widowiskach. Muzyków niekiedy brakuje i społeczności mogą organizować formalne lekcje, prowadzone przez mistrzów gry na bębnie, aby wykształcić nowych muzyków. Występy publiczne towarzyszą większym wydarzeniom, takim jak tradycyjne ceremonie, śluby i pogrzeby, uroczystości publiczne i święta państwowe, a także wydarzenia międzynarodowe.