Uganda

Ugandyjska tkanina z kory drzewa
Kraje członkowskie(e): Uganda

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Wytwarzanie odzieży z kory drzewa to pradawna tradycja ludów Baganda, zamieszkujących tereny królestwa Buganda na południu Ugandy. Zgodnie z tradycją, rzemieślnicy z klanu Ngonge, pracujący pod kierownictwem mistrza - kaboggoza, wytwarzają z kory drzewa materiał na stroje nie tylko dla rodziny królewskiej Baganda, ale także dla całej społeczności. Pradawna technika, o wiele wcześniejsza niż wynalazek tkactwa, oparta jest na najstarszych tajnikach wiedzy ludzkiej. Wewnętrzna warstwa kory dzikiego figowca Matuba (Ficus natalensis) pozyskiwana jest w czasie pory deszczowej, a następnie, w trakcie żmudnego procesu obróbki, wielokrotnie uderzana różnej wielkości drewnianymi młotkami w celu uzyskania należytej miękkości i gładkości faktury oraz jednolitego odcienia koloru terakoty. Obróbka odbywa się pod otwartą wiatą, by zapobiec zbyt szybkiemu wysychaniu kory. Szaty z kory noszone są jako togi zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety, które dodatkowo przepasają się szarfą. Tradycyjny materiał jest w kolorze terakoty, jednak szaty królów i wodzów są ponadto farbowane na biało albo czarno i noszone w nieco inny sposób dla podkreślenia statusu społecznego. Stroje z kory drzewa wkładane są na specjalne okazje, takie jak koronacja, obrzęd uzdrawiania, pogrzeb czy wydarzenie kulturalne, jednak sam materiał używany jest także do produkcji zasłon, moskitier, pościeli i do przechowywania zapasów.

Niegdyś w królestwie Bugandy manufaktury produkujące materiał z kory drzew występowały powszechnie - niemal każda wioska miała taki warsztat. Rzemiosło to podupadło w XIX wieku wraz z dotarciem w te regiony karawan arabskich oferujących materiały bawełniane. Jednakże tradycyjne stroje, obecnie służące głównie celom kulturowym i obrzędowym, dla ludu Buganda są w dalszym ciągu symbolem szczególnej tradycji społecznej i kulturowej. W ostatnich latach, produkcja materiałów z kory drzew według tradycyjnej technologii jest silnie wspierana w królestwie Bugandy.

Bigwala, muzyka i taniec Królestwa Busoga
Kraj(e) członkowski(e): Uganda

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2012 r.

Bigwala oznacza muzykę i taniec ludu Bosoga w Ugandzie, które towarzyszyły rytuałom dworu królewskiego, zwłaszcza w czasie koronacji i pogrzebów, a w ciągu ostatnich dziesięcioleci są wykonywane z okazji różnych wydarzeń wspólnotowych. Muzyka bigwala to gra unissono na pięciu lub na większej liczbie trąbek z tykwy. Towarzyszy jej specjalny taniec. Typowe widowisko rozpoczyna się grą na jednej trąbce, po czym odzywają się następne, a w końcu rozbrzmiewa muzyka na bębnach, pojawiają się śpiewacy i tancerze, którzy poruszają się w kręgu wokół pięciu muzyków grających na bębnach, lekko kołysząc biodrami i wznosząc ramiona w takt muzyki. Kobiety będące widzami, w kulminacyjnym punkcie widowiska zaczynają zawodzić. Bigwala odgrywa ważną rolę jednoczącą społeczność Basoga. Słowa pieśni opowiadają historię tego ludu, zwłaszcza jego króla, potwierdzając w ten sposób symbolicznie tożsamość plemienną i związki z przeszłością. Bigwala porusza tematy związane z władzą, zawieraniem małżeństw, akceptowalnymi normami i praktykami społecznymi. Jednakże, już tylko czterech mistrzów zna technikę wytwarzania instrumentu bigwala, grę na trąbkach i taniec. Podejmowane ostatnio próby przekazywania tych umiejętności spełzły na niczym ze względów finansowych. Z tej przyczyny widowiska bigwala stają się coraz rzadsze, co potęguje zagrożenie tej tradycji.

Tradycja nadawania nazwisk plemiennych zwanych Empaako w zachodniej Ugandzie
Kraj(e) członkowski(e): Uganda

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2013 r.

W plemionach Batooro, Banyoro, Batuku, Batagwenda i Banyabindim panuje zwyczaj nadawania dzieciom, oprócz imienia i nazwiska rodziców, jednego z dwunastu nazwisk plemiennych (Empaako), wspólnych dla danej społeczności. Używanie tego nazwiska oznacza podkreślenie więzi wspólnotowych. Można go używać, gdy wita się daną osobę albo chce się wyrazić serdeczne uczucia, szacunek czy miłość lub też chce się kogoś uhonorować. Przywołanie nazwiska Empaako łagodzi napięcia czy uczucie gniewu. Jest przesłaniem odwołującym się do poczucia tożsamości i jedności plemienia, pokoju i pojednania. Nazwisko Empaako nadawane jest w czasie uroczystości, która odbywa się w domu dziecka pod kierunkiem szefa klanu. Ciotki dziecka ze strony ojca mają za zadanie zbadanie rysów niemowlęcia. Wybór nazwiska opiera się na stwierdzeniu ewentualnego podobieństwa do kogoś z członków rodziny, a nadanie nazwiska ogłasza szef klanu. Następuje później wspólny posiłek, przyrządzony z prosa i wędzonej wołowiny. Uczestnicy uroczystości obdarowują dziecko prezentami i sadzą drzewo na jego cześć. Zwyczaj ten zaczyna zanikać w miarę jak traci na znaczeniu kultura tradycyjna i popada w zapomnienie język, który łączy się z nadawaniem nazwiska Empaako.

Obrzęd oczyszczenia chłopców z plemienia Lango w środkowo-północnej Ugandzie
Kraj(e) członkowskie: Uganda

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2014 r.

Obrzęd oczyszczenia, któremu poddawani są chłopcy z plemienia Lango w środkowo-północnej Ugandzie, ma na celu uzdrowienie dzieci płci męskiej, u których podejrzewa się utratę męskości. W czasie obrzędu matka i dziecko są zamknięci w domu przez trzy dni i odżywiają się nieosłodzoną papką z prosa. Dziecko jest traktowane jak niemowlę przez cały czas trwania obrzędu. Trzeciego dnia matka wychodzi z domu z dzieckiem i siada przy wejściu. Towarzyszy jej kuzyn ze strony ojca dziecka. Dziecku obcina się włosy i splata je w warkoczyki, w które wplata się kawałki kory fiskusa z dodatkiem masła shea. Warkoczyki owija się wokół szyi, nadgarstków i talii chłopca. Pozostałe zwija się w kulę, którą trzykrotnie rzuca się w matkę, kuzyna i dziecko. Wszyscy troje są umazani masłem shea. Podaje się im purée z grochu, chleb z prosa i napój sporządzony z prosa i drożdży. Następnie rozpoczynają się zawodzenia, śpiewy i tańce, które mają potwierdzać, że chłopiec odzyskał męskość. Obrzęd służy pojednaniu i przywraca dziecku status społeczny. Coraz rzadziej odbywające się obrzędy zagrażają wymarciem tej tradycji. Większość spośród osób będących depozytariuszami tej tradycji jest w podeszłym wieku, a sam obrzęd coraz częściej utrzymywany jest w tajemnicy w obawie przed ekskomuniką.

Tradycje ustne związane z historią kobiety - wodza o imieniu Koogere, żywe wśród społeczności Basongora, Banyabidi i Batooro
Kraj(e) członkowski(e): Uganda

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2015 r.

Koogere była przywódczynią plemienia Basongora około półtora tysiąca lat temu. Według przekazu ustnego była wyjątkowo mądrą kobietą, a za jej rządów panował dobrobyt. Tradycje ustne składają się na zbiorową, wciąż żywą pamięć społeczności Basongora, Banyabidi i Batooro w Kasese. Na ich podstawie narodziła się cała filozofia społeczna i powstały popularne powiedzenia. Z opowieści i powiedzeń wyłania się obraz bogactwa i obfitości plonów uzyskiwanych dzięki ciężkiej pracy i mądrości, a także obraz magicznych właściwości i heroizmu kobiet. Dziedzictwo to jest pielęgnowane na ogół przez głowy rodu, mędrców, opowiadaczy historii, poetów, muzyków, artystów i rodziny zamieszkujące w pobliżu miejsc związanych z bohaterką opowieści. Historię Koogere opowiada się przy ognisku, w czasie wspólnego wykonywania zajęć, na przykład przy wyrobie rękodzieła, wypasaniu bydła czy w czasie długich podróży, kiedy to młodsi słuchają opowieści starszych. Słuchanie opowieści ułatwia wspólne działania, służy nauce i rozrywce, sprzyja wymianie informacji, wartości i umiejętności między pokoleniami. Przekazywanie tradycyjnej wiedzy i umiejętności ma charakter nieformalny i spontaniczny, co jest coraz trudniejsze do pogodzenia z rosnącą rolą formalnego systemu kształcenia. Co więcej, język opowieści o Koogere – Runyakitara (Runyoro-Rutooro) wychodzi z użycia. Obecnie żyje już tylko czterech mistrzów, którzy umieją opowiedzieć więcej niż jeden epizod z historii Koogere. W przestrzeni publicznej tradycje związane z opowiadaniem historii Koogere są stopniowo wypierane przez inne formy rozrywki.

Taniec i gra na lirze ma’ di
Kraj(e) członkowski(e): Uganda

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony, w 2016 r.

Taniec i gra na lirze ma’di jest wyrazem tożsamości kulturowej plemienia Madi w Ugandzie. Pieśni i taniec, których znajomość jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, są wykonywane w czasie różnych ważnych dla społeczności wydarzeń, takich jak śluby, wiece polityczne, święto plonów, spotkania poświęcone rozstrzyganiu sporów czy opłakiwaniu zmarłych. Z użyciem i wyrobem liry wiąże się kilka obrzędów, m.in. przygotowywanie specjalnych posiłków z okazji poświęcenia instrumentu, umieszczanie w nim kawałków miotły i kamienia od “kłótliwej kobiety”, modlitwa do przodków o to, by nowa lira brzmiała jak jej poprzedniczki, nadanie nazwy oraz potrząsanie nią przed i po grze dla okazania szacunku. Zgodnie z tradycją, lira miała umacniać więzi rodzinne i klanowe oraz przekazywać młodemu pokoleniu wiedzę o historii społeczności, jej wartości i kulturę. Wiedza i umiejętność grania na lirze ma’di są przekazywane przez starsze pokolenie. Obecnie ciągłość tradycji związanej z tym instrumentem jest zagrożona. Młodzi ludzie nie wykazują zainteresowania nauką gry, którą uważają za staromodną. Co więcej, materiały pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, potrzebne do wyrobu liry, znajdują się na listach gatunków zagrożonych wyginięciem.