Mozambik

Ksylofony Timbila plemienia Czopi
Kraj(e) członkowski(e): Mozambik

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Społeczność Czopi zamieszkuje głównie południowy region prowincji Inhambane w południowym Mozambiku, a znana jest przede wszystkim dzięki swojej muzyce orkiestrowej. Zespół składa się z pięciu do trzydziestu ksylofonów nazywanych timbila, różniących się zarówno rozmiarami, jak i skalą dźwięku. Timbila to ręcznie cyzelowane drewniane instrumenty, wykonane z wysoce akustycznego drewna, uzyskiwanego z drzewa mwenje (krwawnika). Pod każdą drewnianą listewką przymocowany jest rezonator wykonany z tykwy, dodatkowo przyklejony pszczelim woskiem i utwardzony olejem z owocu nkuso, który nadaje instrumentowi głębokie, nosowe brzmienie i charakterystyczny efekt wibracji. Orkiestra złożona jest z muzyków w różnym wieku, zarówno z wirtuozów ksylofonu, jak i z uczniów. Często obok dziadków grają ich wnuki. Co roku komponowanych jest kilka nowych utworów, które uświetniają uroczystości weselne lub inne święta społeczności Czopi. Każdy temat muzyczny odznacza się skomplikowanym rytmem i często w ramach jednego utworu, muzyk wygrywa zupełnie inny rytm prawą, a inny lewą ręką. Podczas godzinnego występu ksylofoniści występują zarówno solo, jak i całą orkiestrą. Z muzyką ściśle powiązane są tańce timbila, wykonywane przed orkiestrą przez dwóch do dwunastu muzyków. Każde przedstawienie timbila zawiera uroczystą pieśń m’zeno, wykonywaną przez tancerzy przy akompaniamencie łagodnej, powolnej muzyki orkiestrowej. Pełne humoru i sarkazmu teksty pieśni, odnoszą się do współczesnych problemów społecznych, stanowiąc także kronikę wydarzeń społeczności Czopi.

Doświadczeni wykonawcy timbila to w większości osoby w podeszłym wieku. Choć niektórzy mistrzowie podjęli trud wychowania następców, a także umożliwili dziewczętom wstępowanie do chóru i do grup tanecznych, jednak generalnie młodzi ludzie tracą kontakt z tym ważnym dziedzictwem kulturowym. Dodatkowo, wskutek wytrzebienia lasów brakuje drewna, z którego można wytwarzać instrumenty o odpowiednim brzmieniu.

Gule Wamkulu

Kraj(e) członkowski(e): Malawi/Mozambik/Zambia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Gule Wamkulu to nazwa zarówno tajnej sekty, jak i tanecznego rytuału praktykowanego wśród ludu Czewa zamieszkującego Malawi, Zambię i Mozambik. Taniec jest wykonywany przez członków braterstwa Njau, będącego rodzajem tajnego stowarzyszenia mężczyzn Czewa, którzy przeszli inicjację. W tradycyjnej matrilinearnej społeczności Czewa mężowie odgrywali raczej marginalną rolę, więc powstanie stowarzyszenia było próbą stworzenia pewnego rodzaju przeciwwagi i budowania solidarności pomiędzy mężczyznami z różnych wiosek. Członkowie Njau są odpowiedzialni za wprowadzanie młodych mężczyzn w dorosłość. Przedstawiane na koniec praktyk inicjacyjnych Gule Wamkulu podkreśla integrację młodych mężczyzn ze społecznością dorosłych. Gule Wamkulu jest wykonywany w sezonie następującym po lipcowych żniwach. Towarzyszy nie tylko ceremoniom inicjacyjnym, ale także ślubom, pogrzebom oraz wprowadzeniu na urząd wodza. Tancerze Njau noszą kostiumy i maski wykonane z drewna i słomy. Przedstawiają przeróżne postacie, takie jak dzikie zwierzęta, duchy zmarłych, handlarzy niewolników, ale także zupełnie współczesne „postacie”, takie jak honda czy helikopter. Każda z nich jest w jakiś sposób negatywna: ma zły charakter, nieodpowiednio się zachowuje. Postacie występujące jako przedstawiciele zaświatów wykonują różne ruchy, by rozbawić lub wystraszyć widzów. Dla publiczności jest to swego rodzaju szkoła społecznych wartości i norm postępowania. Rzeźby masek mogą być wykonane zarówno przez zawodowych artystów, jak i rzemieślników - amatorów. Są dowody na to, że Gule Wamkulu istniało w czasie wielkiego Imperium Czewa w XVII wieku. Pomimo wysiłków chrześcijańskich misjonarzy, chcących zakazać tych praktyk, przetrwały one pod kolonialnymi rządami Brytyjczyków. Obecnie, mimo że matrilinearny system utracił swoje społeczne znaczenie, tradycje Njau oraz Gule Wamkulu są wciąż bardzo żywe, a mężczyźni Czewa są członkami zarówno kościoła chrześcijańskiego, jak i społeczności Njau.

Ingoma Ya Mapiko

Kraj członkowski: Mozambik

Wpis na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony w 2023 r.

Taniec mapiko to uroczysty taniec praktykowany przez lud Makonde z Mozambiku. Taniec ten, będący częścią tradycyjnego rytuału przejścia z okresu dojrzewania do dorosłości, wykonywany jest na ogrodzonym terenie, zwykle pod drzewami mango, gdzie tancerze, muzycy i publiczność spotykają się, aby świętować rytuał inicjacji. Taniec ten może być również wykonywany z okazji pogrzebu członka grupy lub w celach rozrywkowych. Jest to przedstawienie teatralne z udziałem kilku tancerzy, którzy występują samodzielnie lub w grupie, nosząc maski przedstawiające zwierzęta lub ludzi. Towarzyszą im bębny i chór złożony z kobiet i mężczyzn stojących naprzeciwko siebie. Pomiędzy tańcami chór tańczy i śpiewa prowokacyjne pieśni, rzucając wyzwanie i prowokując zamaskowanych mężczyzn oraz ludzi z sąsiednich wiosek. Taniec mapiko jest przekazywany podczas rytuałów inicjacyjnych. Symbolizuje on ludzkiego ducha, harmonię z kosmosem oraz walkę dobra ze złem i jest postrzegany jako sposób na przezwyciężenie strachu. Ma również na celu przywrócenie równowagi między męskością a kobiecością. Dla praktykujących społeczności mapiko jest środkiem przekazywania wartości, wierzeń i zwyczajów przodków oraz pomagania młodym ludziom w zapoznaniu się z przemianami ich ciał w miarę osiągania dojrzałości.