Malawi

Uzdrawiający taniec Vimbuza
Kraj(e) członkowski(e): Malawi

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Vimbuza to taniec uzdrawiający, popularny wśród ludów Tumbuka zamieszkujących północne Malawi. Jest on istotną częścią uzdrawiającej tradycji ng’oma doskonale znanej w tych regionach Afryki, w których mówi się językami grupy Bantu. Ng’oma oznaczające „bębny choroby”, są głęboko zakorzenione w historii Tumbuka i, mimo częstych w ostatnich latach prób stłamszenia tej tradycji, pozostaje ona fundamentalną częścią pierwotnego, tradycyjnego systemu uzdrawiania chorych.

Większość pacjentów poddawanych tym praktykom stanowią kobiety cierpiące na różnego rodzaju choroby psychiczne. Podczas kuracji, trwającej od kilku tygodni do kilku miesięcy, kobiety przebywają w temphiri, czyli domu chorych, prowadzonym we wsi przez renomowanych uzdrowicieli. Po postawieniu diagnozy rozpoczyna się rytuał uzdrawiania. Kobiety i dzieci z wioski, śpiewając pieśni wzywające na pomoc dobre duchy, otaczają kołem pacjentkę, która powoli wpada w trans. Jedynymi mężczyznami uczestniczącymi w rytuale są bębniarze wybijający specyficzny rytm oraz czasami męski uzdrowiciel. Śpiew i gra na bębnach są niezwykle silnym przeżyciem, otwierającym pacjentom przestrzeń do „wytańczenia swojej choroby”. Stale rozbudowywany repertuar pieśni i złożonych utworów na bębny, jak też wirtuozeria tańca, są częścią bogatej tradycji kulturowej plemion Tumbuka.

Rytuał uzdrawiania tańcem – Vimbuza – sięga korzeniami połowy XIX wieku, kiedy stał się popularnym remedium na traumatyczne doświadczenia ucisku kolonialnego, a następnie, w czasach okupacji brytyjskiej zyskał rangę tańca uzdrawiającego, mimo że oficjalnie był zakazany przez chrześcijańskich misjonarzy. Znalazłszy się we władzy duchów Vimbuza, ludzie psychicznie chorzy mogli wyrażać swoje problemy w sposób zrozumiały i akceptowany przez całą społeczność. Dla ludu Tumbuka Vimbuza ma jednocześnie wartość artystyczną i pełni rolę terapeutyczną, uzupełniającą wobec innych form leczenia. Rytuał tańca Vimbuza jest wciąż praktykowany w regionach wiejskich, zamieszkiwanych przez plemiona Tumbuku, jednak coraz częściej spotyka się z potępieniem zarówno ze strony kościołów chrześcijańskich, jak i współczesnej medycyny.

Gule Wamkulu

Kraj(e) członkowski(e): Malawi-Mozambik-Zambia

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2008 r. (Proklamacja 2005)

Gule Wamkulu to nazwa zarówno tajnej sekty, jak i tanecznego rytuału praktykowanego wśród ludu Czewa zamieszkującego Malawi, Zambię i Mozambik. Taniec jest wykonywany przez członków braterstwa Njau, będącego rodzajem tajnego stowarzyszenia mężczyzn Czewa, którzy przeszli inicjację. W tradycyjnej matrilinearnej społeczności Czewa mężowie odgrywali raczej marginalną rolę, więc powstanie stowarzyszenia było próbą stworzenia pewnego rodzaju przeciwwagi i budowania solidarności pomiędzy mężczyznami z różnych wiosek. Członkowie Njau są odpowiedzialni za wprowadzanie młodych mężczyzn w dorosłość. Przedstawiane na koniec praktyk inicjacyjnych Gule Wamkulu podkreśla integrację młodych mężczyzn ze społecznością dorosłych. Gule Wamkulu jest wykonywany w sezonie następującym po lipcowych żniwach. Towarzyszy nie tylko ceremoniom inicjacyjnym, ale także ślubom, pogrzebom oraz wprowadzeniu na urząd wodza. Tancerze Njau noszą kostiumy i maski wykonane z drewna i słomy. Przedstawiają przeróżne postacie, takie jak dzikie zwierzęta, duchy zmarłych, handlarzy niewolników, ale także zupełnie współczesne „postacie”, takie jak honda czy helikopter. Każda z nich jest w jakiś sposób negatywna: ma zły charakter, nieodpowiednio się zachowuje. Postacie występujące jako przedstawiciele zaświatów wykonują różne ruchy, by rozbawić lub wystraszyć widzów. Dla publiczności jest to swego rodzaju szkoła społecznych wartości i norm postępowania. Rzeźby masek mogą być wykonane zarówno przez zawodowych artystów, jak i rzemieślników - amatorów. Są dowody na to, że Gule Wamkulu istniało w czasie wielkiego Imperium Czewa w XVII wieku. Pomimo wysiłków chrześcijańskich misjonarzy, chcących zakazać tych praktyk, przetrwały one pod kolonialnymi rządami Brytyjczyków. Obecnie, mimo że matrilinearny system utracił swoje społeczne znaczenie, tradycje Njau oraz Gule Wamkulu są wciąż bardzo żywe, a mężczyźni Czewa są członkami zarówno kościoła chrześcijańskiego, jak i społeczności Njau.

Tchopa, ofiarny taniec ludu lomwe
Kraj(e) członkowski(e): Malawi

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2014 r.

Taniec tchopa jest gatunkiem sztuki widowiskowej, wykonywanej przez społeczności lomwe zamieszkujące południowo-wschodnią części Malawi. Na ogół ofiarny taniec odbywa się z okazji zakończenia udanych zbiorów i polowań, a także w czasie składania ofiar duchom przodków po klęskach, takich jak susza czy epidemia. Wykonanie tańca tchopa wymaga specjalnych umiejętności tanecznych i wokalnych oraz akompaniamentu trzech zestawów bębnów różnej wielkości. Taniec wykonuje od dwudziestu do trzydziestu osób, które tańczą w kole, zamieniając się co jakiś czas miejscami. Niektórzy tancerze niosą na plecach worki z narzędziami rolniczymi, skóry zwierząt, marionetki, sprzęt myśliwski i dawne naczynia kuchenne. Każda wioska ma własną grupę tancerzy tchopa, którą wódz anonsuje podczas uroczystości. Dawniej taniec wykonywali starsi mężczyźni i kobiety ze społeczności lomwe, będący strażnikami tej tradycji, ale dzisiaj coraz częściej tańczą również dzieci. Wiedza i umiejętności potrzebne do wykonywania tańca tchopa są przekazywane podczas prób i wykonywania tańca z jakiejś okazji. Kluczową rolę odgrywają osoby wytwarzające stroje tancerzy i bębny, wykonawcy gwizdów i tancerze. Taniec cementuje więzi między poszczególnymi społecznościami lomwe, ponieważ ich członkowie w razie potrzeby przychodzą sobie wzajemnie z pomocą, na przykład w chorobie, żałobie, czy też pomagając społecznie w pracach rolniczych wykonawcom tańca obarczonym zbyt wieloma obowiązkami.

Nsima, kulinarna tradycja Malawi
Kraj(e) członkowskie: Malawi

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2017 r.

Nsima jest nazwą zarówno kulinarnej i dietetycznej tradycji Malawijczyków, jak i jednego z elementów tej tradycji – rodzaju gęstej kaszy z mąki kukurydzianej. Przygotowanie nsima jest skomplikowanym procesem, który wymaga specjalnej wiedzy. Najpierw z kukurydzy robi się mąkę, później dobiera dodatki, a następnie przygotowuje się i serwuje danie. Podczas posiłków, których głównym elementem jest nsima, obowiązują specjalne zwyczaje. Ich przestrzeganie zapewnia umiarkowanie w jedzeniu, dbanie o czystość i pielęgnowanie więzi międzyludzkich. Proces uprawiania, przechowywania i przetwarzania kukurydzy, z której przygotowuje się nsima, ma związek z malawijskim stylem życia, a spożywanie potrawy jest okazją do zacieśniania więzi społecznych. Już od najmłodszych lat dziewczęta uczą się mielenia kukurydzy i przesiewania mąki, a chłopcy polowania w celu zdobywania mięsa będącego dodatkiem do potrawy. Malawijczycy utrwalają tradycję nsima poprzez regularną praktykę, wydawanie poradników i publikowanie przepisów, a także przez organizowanie festiwali i rewitalizację. Coraz więcej restauracji wprowadza do karty tę tradycyjną potrawę. Wiedza związana z tradycją kulinarną jest przekazywana na ogół w sposób nieformalny między dorosłymi i dziećmi, a także na kursach zawodowych i w szkole.

Mwinoghe: taniec radości
Kraj(e) członkowski(e): Malawi

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2018 r.

Mwinoghe to taniec wykonywany w trzech społecznościach etnicznych: Sukła, Ndali i Bandja, w północnym regionie Malawi. W dialekcie Czisukła słowo „mwinoghe” znaczy dosłownie „cieszmy się”, tak więc taniec ten wykonywany jest dla wyrażenia radości i szczęścia. Wywodzący się z tańca rytualnego Indingala z sąsiadującego regionu Karonga, mwinoghe jest stosunkowo nowym tańcem. Wykonujący go ustawiają się w dwa rzędy: w jednym kobiety, w drugim mężczyźni, i tańczą, wyginając ciało oraz wykonując skomplikowane ruchy stopami. Nie towarzyszy temu żaden śpiew, a jedynie dźwięk bębnów, gwizdka oraz polecenia wydawane przez liderów grup. Mwinoghe tańczony jest dla rozrywki podczas spotkań towarzyskich, w tym także świąt narodowych. Ludzie z różnych środowisk przychodzą oglądać taniec, który w ten sposób pełni rolę jednoczącą różne grupy społeczne. Przy uroczystych okazjach wykonywane są także inne tradycyjne tańce, co stwarza możliwość wspólnego świętowania ludzi o różnych tradycjach kulturowych. Związane z mwinoghe wiedza i umiejętności przekazywane są głównie drogą obserwacji i uczestnictwa młodych ludzi w występach, ale edukacja w tej dziedzinie jest też częścią programu szkolnego na wszystkich poziomach nauczania. Wykonanie mwinoghe stanowi istotną część dorocznych obchodów święta niepodległości, a poszczególne społeczności mają także własne grupy taneczne, które wykonują ten taniec na organizowanych co roku festiwalach, jak również przy innych okazjach.

Sztuka wyrobu instrumentu i gry na tradycyjnym lamelofonie Mbira / Sansi
Kraj(e) członkowski(e): Malawi / Zimbabwe

Wpis na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości w 2020 r.

Sztuka wyrobu instrumentu i gry na Mbira / Sansi, tradycyjnym instrumencie szarpanym (lamelofonie), odgrywa kluczową rolę w życiu społeczeństw Malawi i Zimbabwe. Instrument Mbira / Sansi składa się z drewnianej deski z przymocowanymi do niej metalowymi klawiszami, a całość jest często zamontowana na rezonatorze z wydrążonej tykwy lub innego kawałka drewna. Metalowe blaszki-klawisze są wykonane z uchwytów łyżek, szprych rowerowych lub drutu sprężynowego, które grający na instrumencie szarpie za pomocą kciuków lub kciuków i palców. Mbira / Sansi wytwarza płynny, mocny dźwięk uważany za mistyczny, urzekający i uspokajający. Ważną cechą tej muzyki jest powtarzalność, przy czym każdy powracający główny motyw różni się nieco od poprzedniego i składa się z wielu przeplatających się melodii. Na instrumencie można grać solo lub w grupie kilku muzyków. Tradycyjnie przekaz tego elementu dziedzictwa odbywał się z pokolenia na pokolenie, w kręgu rodzinnym. Współcześnie jednak praktyka ta przekazywana jest coraz częściej w czasie organizowanych warsztatów lub formalnej edukacji szkolnej. Utwory śpiewane z akompaniamentem tego instrumentu zawierają ważne przesłania, na przykład przestrzegają dzieci przed złym zachowaniem lub potępiają naganne /postępowanie członków społeczności. Muzyka służy również do przekazywania informacji o wydarzeniach, które miały miejsce w przeszłości. Przede wszystkim jednak praktykowana powszechnie gra na tym instrumencie uważana jest zawsze za narzędzie wyrażania dezaprobaty wobec przemocy i wszelkich innych nieprawidłowości w życiu społecznym.