Programy i działania
Działalność Sektora i Programu Komunikacji i Informacji UNESCO ogniskuje się wokół dwóch kompleksów zagadnień: wolności wypowiedzi – jej obrony jako prawa człowieka, tworzenia warunków do jej przestrzegania – oraz szeroko pojmowanego dostępu do informacji, obejmującego także m.in. kwestie etyczne i prawne związane z rozwojem społeczeństwa informacyjnego, wspieranie dziennikarstwa, środków przekazu i ich rozwoju, kompetencji cyfrowych, medialnych i informacyjnych, przeciwdziałanie dezinformacji oraz problematykę zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego – analogowego i cyfrowego. Są to zagadnienia i zjawiska o kluczowym znaczeniu w dobie Przemysłu 4.0, gwałtownego rozwoju technologii, w tym sztucznej inteligencji operującej na wielkich zbiorach danych i związanych z nimi bezprecedensowych możliwości - zarówno służące rozwojowi, prawom człowieka, demokracji i pokojowi, jak i destrukcji, szkodzeniu, wzniecaniu konfliktów i wojen, inwigilacji, dyktaturom, ubezwłasnowolnianiu jednostek i społeczeństw.
Perspektywa UNESCO wynika z samej jej istoty jako organizacji Systemu Narodów Zjednoczonych kompetentnej w sferach edukacji, nauki i kultury. Już akt konstytucyjny UNESCO z 1945 roku podkreśla determinację państw członkowskich do zapewnienia „swobodnej wymiany myśli i wiedzy” i mówi, że Organizacja będzie „popierała wzajemne poznawanie i zrozumienie się narodów za pomocą wszelkich sposobów masowej informacji i zalecała w tym celu takie umowy międzynarodowe, jakie mogą być konieczne dla popierania swobodnego obiegu myśli w słowie i obrazie” (Art. 1, ust. 2). Zapisy te oraz Art. 19 przyjętej przez ONZ w 1948 roku Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ukierunkowują zaangażowanie UNESCO w dziedzinie komunikacji i informacji.
Szczególnie ważnym dziś aspektem działań UNESCO jest obrona i wspierania podstawowej wolności wypowiedzi oraz bezpieczeństwa dziennikarzy. Obok natychmiastowego, doraźnego reagowania na naruszenia, a zwłaszcza oficjalnego potępiania zabójstw dziennikarzy, do sposobów oddziaływania należą Światowa Nagroda Wolności Prasy UNESCO/Guillermo Cano i obchody Światowego Dnia Wolności Prasy (3 maja). Szczególnie istotnym narzędziem, zarówno w skali globalnej, jak i poszczególnych państw, są publikowane regularnie od 2008 roku Raporty Dyrektora Generalnego nt. bezpieczeństwa dziennikarzy i niebezpieczeństwa bezkarności. Duże znaczenie dla koordynowania pracy całego Systemu Narodów Zjednoczonych ma Plan Działania NZ w sprawie bezpieczeństwa dziennikarzy i problemu bezkarności, który powstał z inicjatywy Międzynarodowego Programu Rozwoju Komunikacji (International Programme for the Development of Communication, IPDC) UNESCO. Wraz z pojawieniem się i rozwojem Web 2.0 oraz konwergencji mediów i Internetu, działania dotyczące wolności wypowiedzi i bezpieczeństwa dziennikarzy oczywiście obejmują różnych pracowników mediów oraz dziennikarstwo społeczne i obywatelskie.
IPDC należy do kluczowych narzędzi, poprzez które UNESCO realizuje swoje działania na rzecz wolności słowa i bezpieczeństwa dziennikarzy. Program ten służy również realizacji projektów na rzecz rozwoju pluralistycznych środków przekazu w krajach rozwijających się lub będących w transformacji, a także wnosi istotny wkład do debaty międzynarodowej na temat wolności prasy i rozwoju środków przekazu. Np. szczególnie wysoko cenione są opublikowane w 2008 roku i odtąd systematycznie rozwijane Wskaźniki rozwoju mediów (Media Development Indicators), którym towarzyszą konkretne projekty implementacyjne realizowane w różnych częściach świata. IPDC jest jedynym w skali Systemu NZ, wielostronnym forum przeznaczonym do wspierania rozwoju mediów w krajach rozwijających się. Podobnie jak cały Sektor Komunikacji i Informacji, IPDC angażuje się również w sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak wojny, konflikty, katastrofy naturalne, kryzysy, takie jak pandemia COVID-19 i związana z nią „infodemia”. Jednym z przejawów polskiego wkładu do IPDC było wsparcie publikacji, w 2024 r., w ramach Wskaźników Bezpieczeństwa Dziennikarzy, raportu nt. bezpieczeństwa dziennikarzy w Ukrainie podczas trwającej rosyjskiej inwazji i wojny.
W ramach swoich kompetencji, UNESCO podejmuje działania zmierzające do zmniejszenia nierówności społecznych i geograficznych w dostępie do informacji/treści oraz niezbędnych dziś umiejętności/kompetencji w dziedzinie informacji, a także mające na celu wyrównywanie dysproporcji w tworzeniu i dostępności treści, także lokalnych, różnojęzycznych, pomiędzy poszczególnymi społecznościami, kulturami, społeczeństwami i grupami społecznymi. Do działań tych należą inicjatywy międzynarodowe, ukierunkowane na:
- wypracowanie powszechnie uznawanych społecznych standardów obiegu informacji oraz dostępu do niej, opartych na prawach człowieka;
- wspieranie rozwoju koniecznej infrastruktury i szkoleń specjalistów, zwłaszcza w krajach Globalnego Południa;
- rozwój kompetencji cyfrowych, medialnych i informacyjnych;
- pomoc krajom członkowskim w tworzeniu powszechnie dostępnych zasobów informacyjnych, a także w promocji i ochronie dziedzictwa dokumentacyjnego.
Problematyce zachowania i udostępniania dziedzictwa dokumentacyjnego poświęcony jest Program Pamięć Świata (Memory of the World Programme; por. osobny artykuł).
Przełomowe znaczenie rozwoju technologii komunikacyjnych i informacyjnych we wszystkich dziedzinach życia i związana z tym debata miały wpływ na utworzenie przez UNESCO w 2000 roku Programu Informacja dla Wszystkich (Information for All Programme, IFAP), jako platformy ułatwiającej współpracę i międzynarodową debatę o problemach społeczeństwa informacyjnego. W latach 2008-2010 przedstawiciel Polski w Międzyrządowej Radzie IFAP pełnił funkcję przewodniczącego Programu, znacznie przyczyniając się do jego rozwoju. Na poziomie krajowym, z inspiracji Polskiego Komitetu Programu Informacja dla Wszystkich (PK IFAP), Polski Komitet ds. UNESCO m.in. wydał w 2015 roku, wspólnie z Krajową Radą Radiofonii i Telewizji, książkę pt. „O potrzebie edukacji medialnej w Polsce”, oraz, w 2019, wspólnie z warszawską Akademią Sztuk Pięknych, książkę pt. „Edukacja medialna jako wyzwanie” / „Media Education as a Challenge”.
Istotną formą oddziaływania UNESCO w krajach członkowskich i w skali międzynarodowej są dokumenty normatywne tworzone przez tę organizację. Spośród tych, które powstały na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, obszaru komunikacji społecznej i informacji dotyczą zwłaszcza: Zalecenie w sprawie promocji i stosowania wielojęzyczności oraz powszechnego dostępu do przestrzeni cybernetycznej (2003), Karta UNESCO w sprawie zachowania dziedzictwa cyfrowego (2003), opracowane przy istotnym wsparciu Polski i przyjęte przez UNESCO w 2015 roku Zalecenie w sprawie zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym dziedzictwa cyfrowego, Zalecenie w sprawie otwartych zasobów edukacyjnych (OER) (2019) oraz Zalecenie w sprawie etyki sztucznej inteligencji (AI) (2021).
Duże znaczenie w realizacji programu UNESCO w dziedzinie komunikacji i informacji ma współpraca z innymi agendami Systemu Narodów Zjednoczonych, innymi organizacjami i z sektorem prywatnym. Optymalizację korzyści związanych z szerokopasmowym dostępem do Internetu oraz wspieranie polityki rozwoju szerokopasmowego Internetu w krajach Południa miało na celu powołanie w 2010 roku wspólnie z Międzynarodowym Związkiem Telekomunikacyjnym (ITU) Szerokopasmowej Komisji na rzecz Cyfrowego Rozwoju (obecnie: Szerokopasmowa Komisja na rzecz Zrównoważonego Rozwoju: Broadband Commission for Sustainable Development).Owocem współpracy pomiędzy UNESCO i Internetową Korporacją ds. Nadawania Nazw i Numerów (ICANN) było wprowadzenie różnoalfabetycznych domen internetowych, co ułatwia dostęp do Internetu użytkownikom nieposługującym się alfabetem łacińskim.
UNESCO jest aktywnym uczestnikiem procesu Światowego Szczytu Społeczeństwa Informacyjnego (WSIS), zapoczątkowanego w latach 2023-2005 (Tunis i Genewa), i odtąd kontynuowanego w zmieniającym się krajobrazie technologicznym i międzynarodowym. W konsekwentnym ujęciu UNESCO idea społeczeństwa informacyjnego jest integralną częścią szerszej koncepcji budowania pluralistycznych, opartych na prawach człowieka społeczeństw wiedzy, wiążącej społeczeństwo informacyjne z szerszym kontekstem humanistycznym, rozwojowym, społecznym, etycznym i politycznym (por., z tamtych czasów Raport Światowy UNESCO: Towards Knowledge Societies, UNESCO 2005, s. 27 oraz np. artykuł „Building Knowledge Societies” na stronach UNESCO). Sama zresztą informacja, która np. może być prawdziwa bądź fałszywa, dopiero w kontekście wiedzy i związanych z nią kompetencji i wartości uzyskuje pełne znaczenie społeczne. Gwałtowny rozwój technologii komunikacyjnych i informacyjnych powoduje ogromne dowartościowanie wiedzy jako wartości społecznej, otwiera niespotykane wcześniej możliwości powiększania wiedzy, szerzenia jej, dostępu do niej i dzielenia się nią, jak i zagrożenia dezinformacyjne itp., określane mianem „nieładu informacyjnego – information disorder).
Podstawą społeczeństw wiedzy z perspektywy UNESCO są zasady wolności wypowiedzi, równego dostępu do edukacji, powszechnego dostępu do informacji oraz różnorodności kulturowej. Koncepcję tę UNESCO prezentowało na WSIS w 2003 i 2005 roku, koncentrując się na wymiarach etycznym, społeczno-prawnym i społeczno-kulturalnym społeczeństwa informacyjnego, a następnie rozwijało i rozwija w ramach przeglądów WSIS+10 i WSIS+20.
Przedstawione ramy pojęciowe zostały uzupełnione o koncepcję Uniwersalności Internetu (Internet Universality). Mocniej podkreśla ona konieczność oparcia ładu cyberprzestrzeni i społeczeństwa informacyjnego na fundamencie praw człowieka, zwłaszcza poszanowania wolności wypowiedzi i prywatności, na etyce i zasadach dostępności i otwartości Internetu oraz udziału wielu interesariuszy w zarządzaniu i debacie nad Internetem. Streszcza ją skrót “R.O.A.M.”: Rights, Openness, Accessibillity, Multistakeholder[participation/approach]). Koncepcja ta została przedstawiona w studium nt. Internetu pt. „Keystones to foster inclusive Knowledge Societies – Access to information and knowledge, Freedom of Expression, Privacy and Ethics on a Global Internet” oraz poparta w dokumencie końcowym konferencji „CONNECTing The Dots: Options for Future Action”, zatwierdzonym na 38. sesji Konferencji Generalnej w 2015 roku. Narzędiem zawierającym metodologię jej wdrażania na poziomie państw członkowskich są przyjęte w następnych latach Wskaźniki Uniwersalności Internetu, i na których podstawie realizowane są krajowe raporty (national assessments), oparte na zasadach R.O.A.M.
Działania Polskiego Komitetu do spraw UNESCO w dziedzinie komunikacji i informacji związane są z programami UNESCO w tej dziedzinie i przede wszystkim działaniami Sektora Komunikacji i Informacji. Problematyka ta jest jednak w ogromenj mierze interdyscyplinarna, toteż także inne sektory programowe wnoszą istotny wkład w tym zakresie. Doskonałym przykładem jest przyjęte w 2021 roku Zalecenie w sprawie etyki sztucznej inteligencji (AI), w którego przypadku wiodącą rolę odgrywa Sektor Nauk Społecznych i Humanistycznych (SHS). Komitet współpracuje z Sektorem SHS w działaniach służących promocji Zalecenia w Polsce.
Uczestnicząc w działaniach strony polskiej, Komitet bierze również udział w pracach różnych organów UNESCO, zmierzających do opracowania i przyjęcia aktów normatywnych regulujących zasady funkcjonowania współczesnego społeczeństwa informacyjnego. Od wielu lat uczestniczy także w krajowej współpracy, na różnych szczeblach i w różnych postaciach, dotyczącej różnych aspektów społecznej komunikacji i informacji. Przykładem może być Polskie Centrum europejskiego projektu Safer Internet, dotyczącego bezpieczeństwa dzieci i młodzieży w Internecie, prowadzone przez Państwowy Instytut Badawczy NASK i Fundację Dajemy Dzieciom Siłę, w którego pracach Polski Komitet ds UNESCO uczestniczy od momentu jego powstania w 2005 roku Centrum prowadzi m.in. gorącą linię Dyżurnet.pl (tel. 801 615 005) oraz organizuje działania edukacyjne, pomocowe i kampanie społeczne.