Polskie obiekty na Międzynarodowej Liście Programu UNESCO Pamięć Świata
Na Międzynarodowej Liście Programu Pamięć Świata znajduje się 18 obiektów dziedzictwa dokumentacyjnego zgłoszonych przez Polskę:
- autograf (tzn. autorski rękopis) dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie;
- rękopisy Fryderyka Chopina w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie;
- podziemne archiwum getta warszawskiego (tzw. Archiwum Ringelbluma), przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym;
- akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej z 1573 roku, przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie;
- tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980, w zbiorach Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku, eksponowane na wystawie stałej w Europejskim Centrum Solidarności, wpisane na Listę wraz z kolekcją Ośrodka KARTA w Warszawie pn. "Solidarność - narodziny ruchu";
- Kodeks supraski, część znajdująca się w Polsce w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (wpis wielonarodowy: polsko-rosyjsko-słoweński);
- Archiwum Komisji Edukacji Narodowej, znajdujące się w zbiorach Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, AGAD;
- Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Fundacji Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie;
- Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu;
- Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski, część znajdująca się w Polsce przechowywana w AGAD (wpis wielonarodowy: białorusko-fińsko-litewsko-polsko-rosyjsko-ukraiński);
- Archiwum Biura Odbudowy Stolicy (BOS) w zasobach Archiwum Państwowego m.st. Warszawy;
- Zbiory Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu: Biblioteka Polska i Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu;
- Traktaty pokojowe (ahdnames), zawarte od II połowy XV do końca XVIII w. między Królestwem Polskim i Cesarstwem Tureckim, przechowywane w AGAD, Księga henrykowska przechowywana we wrocławskim Archiwum Archidiecezjalnym;
- Akta i Biblioteka Braci Czeskich (z XVI-XIX w.) przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu oraz w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu i Bibliotece Kórnickiej;
- Akt Unii Lubelskiej, przechowywany w AGAD (wspólny wpis polsko-litewsko-białorusko-ukraińsko-łotewski);
- Dokumenty polskiego wywiadu radiowego z okresu Bitwy Warszawskiej 1920 roku, przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym;
- Raport Jürgena Stroopa “Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk – in Warschau mehr! (Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!)”, przechowywany w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej”;
- Dokumenty nt. historii Hanzy, część znajdująca się w Polsce znajduje się w w zbiorach Archiwum Państwowego w Toruniu (wpis wielonarodowy belgijsko-duńsko-estońsko-łotewsko-niemiecko-polski.
Wpisane w 1999 roku:
Autograf dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus, przechowywany przez Bibliotekę Jagiellońską w Krakowie.
W dziele tym Kopernik przedstawia teorię heliocentryczną, tworząc podstawy nowoczesnej astronomii i nowożytnej wizji wszechświata. Uzasadnia w nim twierdzenie o trzech rodzajach ruchu ziemi: wokół swej osi, wokół słońca oraz ruch samej osi ziemi. Nowa teoria, po opublikowaniu w roku 1543, zaczęła stopniowo wypierać teorię geocentryczną.
Rękopisy Fryderyka Chopina w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina (dziś w Narodowym Instytucie Fryderyka Chopina) w Warszawie. Rękopisy Fryderyka Chopina zostały wpisane na Światową Listę jako największe istniejące kolekcje spuścizny genialnego kompozytora, którego indywidualność i wpływ zarówno na muzykę romantyzmu, jak późniejszych okresów trudno przecenić.
Archiwum Ringelbluma, przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. Podziemne archiwum getta warszawskiego jest zbiorem unikalnym zarówno dlatego, że dotyczy największego getta utworzonego przez nazistów (znajdują się w nim także materiały dotyczące losów społeczności żydowskiej na różnych innych obszarach okupacji hitlerowskiej), jak też ze względu na okoliczności jego powstania. Zostało stworzone przez zespół działający w konspiracji, którego prawie wszyscy twórcy wraz z założycielem, historykiem Emanuelem Ringelblumem, zginęli jako ofiary Zagłady.
Wpisane w 2003 roku:
Akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej z 1573 roku, przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej, uchwalonej na sejmie konwokacyjnym 28 stycznia 1573 roku, został zgłoszony na Światową Listę jako dokument o szczególnym znaczeniu dla dziejów tolerancji, społeczeństwa obywatelskiego i demokracji. Zapewniając w obliczu pierwszej wolnej elekcji króla pokój religijny, Konfederacja Warszawska gwarantowała szlachcie wszystkich religii i wyznań równy dostęp do urzędów, wolność wyznawania i propagowania swoich religii i wyznań, organizowania synodów i publikacji traktatów teologicznych. Jej postanowienia zostały włączone do Artykułów Henrykowskich zaprzysięganych przez wszystkich królów elekcyjnych, stanowiąc jeden z fundamentów ustroju dawnej Rzeczypospolitej.
Postanowienia Konfederacji Warszawskiej wynikały z polskiej tradycji tolerancji, do wierności której „naród polityczny” – szlachta – zobowiązywał monarchów po śmierci króla Zygmunta Augusta. Postanowienia konfederacji stały się znane także poza Rzeczpospolitą, przyczyniając się do osiągania pokoju religijnego w innych państwach Europy.
Tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980, przechowywane przez Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku wraz z kolekcją dokumentów „Narodziny Solidarności - masowego ruchu społecznego”, będącą własnością Ośrodka KARTA w Warszawie. Tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980 stanowią dokumentalne świadectwo ruchu społecznego, który, stosując pokojowe metody działania, przyczynił się do upadku systemu realnego socjalizmu i porządku jałtańskiego.
Wpisane w 2007 roku:
Archiwum Komisji Edukacji Narodowej (KEN) zostało zaproponowane ze względu na jego znaczenie jako dokumentacji pionierskiej w skali świata: całościowej reformy szkolnictwa, tworzącej nowoczesny system nauczania oraz pierwsze „ministerstwo edukacji”. Na Archiwum składają się akta o różnym charakterze: projekty, memoriały, korespondencja, mapy, instrukcje, prace naukowe i podręczniki z okresu od utworzenia Komisji przez Sejm w 1773 roku do roku 1794. Są one przechowywane przez Bibliotekę Naukową Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Fundację Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie.
Kodeks supraski (wspólna propozycja polsko-rosyjsko-słoweńska), powstały na początku XI wieku na terenie wschodniej Bułgarii, a odkryty przez prof. Michała Bobrowskiego w 1823 roku w klasztorze bazylianów w Supraślu, należy do najcenniejszych zabytków języka starocerkiewno-słowiańskiego i stanowi wyjątkowej wagi świadectwo procesu kształtowania się wschodniosłowiańskiego kręgu kulturowego. Kodeks o objętości 285 kart, napisany cyrylicą, jest zbiorem żywotów świętych i pism Ojców Kościoła przeznaczonych do czytania na marzec: (mineja četja (menologium) na marzec). Trzy części Kodeksu przechowywane są w Bibliotece Narodowej w Warszawie (jako część Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej), w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Petersburgu oraz w Słoweńskiej Bibliotece Narodowej i Uniwersyteckiej w Lubljanie.
Wpisane w 2009 roku:
Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu stanowi kompletną dokumentację działalności w latach 1946-2000 tej unikalnej instytucji emigracyjnej, która dzięki realizowanej przez dziesięciolecia wizji jej założyciela Jerzego Giedroycia i jego współpracowników odegrała istotną rolę w pokojowym przezwyciężeniu systemu realnego socjalizmu oraz pojałtańskiego podziału świata, jak również wypracowała podstawy do dialogu i pojednania społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej. Archiwum obejmuje m.in. wszystkie prace publikowane przez Instytut do 2000 roku i korespondencję Jerzego Giedroycia z autorami, intelektualistami, politykami świata zachodniego i dysydentami z krajów bloku komunistycznego, z takimi osobistościami jak André Malraux, Albert Camus, Aleksander Sołżenicyn, Josef Brodski, Czesław Miłosz, Bertrand Russell, Henry Kissinger, Zbigniew Brzeziński, Witold Gombrowicz czy Gustaw Herling-Grudziński, który 25 lat przed Sołżenicynem opisał sowiecki GUŁag.
Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski (wspólna propozycja Białorusi, Finlandii, Litwy, Polski, Rosji i Ukrainy). Jest to zbiór o wyjątkowym charakterze, zgromadzony na przestrzeni od XV do XX wieku przez jeden z największych arystokratycznych rodów dawnej Rzeczypospolitej, który odgrywał także ważną rolę międzynarodową. Zbiory wpisane na międzynarodową Listę Pamięci Świata składają się z części dawnych archiwów i księgozbiorów Ordynacji Nieświeskiej, które znajdują się w Warszawie (Archiwum Główne Akt Dawnych), Mińsku, Wilnie, Kijowie, Petersburgu, Moskwie i Helsinkach. Nieświeskie zbiory archiwalne i biblioteczne posiadają ogromną wagę dokumentacyjną dla dziejów dawnej Rzeczypospolitej i naszej części Europy.
Wpisane w 2011 roku:
Archiwum Biura Odbudowy Stolicy (BOS), z zasobu Archiwum Państwowego m.st. Warszawy, dokumentuje odbudowę Warszawy po II wojnie światowej, jak i jej niemal całkowite zniszczenie w okresie 1939-1945, w wyniku działań wojennych, obu powstań i celowej akcji niszczenia miasta przez niemieckich okupantów (m.in. Plan Pabsta). Wpisana kolekcja obejmuje 11679 jednostek archiwalnych. Odbudowa Warszawy po drugiej wojnie światowej była głośnym wydarzeniem międzynarodowym, którego oddziaływanie na świecie, zarówno na architektów, jak i na szersze kręgi społeczne, pozostaje żywe do dzisiejszych czasów.
Wpisane w 2013 roku:
Zbiory Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu: Biblioteka Polska i Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, gromadzone od lat 30. XIX w., zostały wpisane na międzynarodową Listę Pamięci Świata jako świadectwo instytucji emigracyjnej jedynej w swoim rodzaju, z uwagi na jej wpływ na zachowanie tożsamości narodowej i zdolność odzyskania przez Polskę niepodległości po 123 latach od rozbiorów. Działaność Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu to także przykład ponadnarodowej solidarności i współpracy elit intelektualnych. O wyjątkowości zbiorów Towarzystwa świadczy też fakt ich kontynuacji w warunkach emigracyjnych aż do dnia dzisiejszego.
Traktaty pokojowe (ahdnames), zawarte od II połowy XV do końca XVIII w. między Królestwem Polskim i Cesarstwem Tureckim, przechowywane są w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie, jako część zespołu pn. Archiwum Koronne Warszawskie. Zostały wpisane na międzynarodową Listę Pamięci Świata jako kolekcja o wyjątkowym znaczeniu dla historii późnego średniowiecza i wczesnej nowożytności. Polsko-tureckie traktaty pokojowe są przykładem wzajemnej tolerancji i uznania wspólnych wartości w stosunkach międzynarodowych przez kraje różniące się kulturowo i religijnie. Okresem o szczególnym znaczeniu pod tym względem było panowanie sułtana Sulejmana Wspaniałego oraz królów Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Dokumentem szczególnej wagi jest „pokój wieczysty”, zawarty w 1533 roku, w którym można dostrzec ważny moment w kształtowaniu się nowożytnej i nowoczesnej polityki zagranicznej, dążącej do zapewnienia trwałego pokoju w stosunkach z innymi krajami ponad podziałami religijnymi. Cennym świadectwem relacji pomiędzy dworami monarszymi Polski i Turcji w tym okresie jest korespondencja żony Sulejmana, Roksolany, adresowana do Zygmunta Augusta po śmierci Zygmunta Starego.
Wpisane w 2015 roku:
Księga henrykowska przechowywana w zbiorach wrocławskiego Archiwum Archidiecezjalnego. Powstała w drugiej połowie XIII i na początku XIV w. kronika opactwa cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku. Zgłoszona jako świadectwo w wyjątkowy sposób ilustrujące procesy rozszerzania się w średniowieczu zachodniego kręgu cywilizacyjnego na obszary i społeczeństwa dzisiejszej Europy Środkowo-Wschodniej, co miało znaczenie dla przyszłego charakteru zachodniej cywilizacji i Europy. Dokumentuje pokojowe spotkanie i koegzystencję różnych żywiołów etnicznych oraz ukazuje ścieranie się światów kultury oralnej i kultury pisma. Księga Henrykowska zawiera także uważane za najstarsze zdanie zapisane w języku polskim: „Day ut ia pobrusa, a ti poziwai”, które miało zostać wypowiedziane przez osiadłego na Dolnym Śląsku czeskiego rycerza Boguchwała do swojej żony, gdy ta mełła ziarno na ręcznych żarnach. Księga pisana w okresie po bitwie pod Legnicą jest jednocześnie cennym świadectwem przezwyciężania na średniowiecznym Śląsku kryzysu wywołanego najazdami tatarskimi.
Akta i biblioteka Braci Czeskich, z XVI–XIX w., przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu oraz w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu i Bibliotece Kórnickiej, stanowią wyjątkowe na skalę światową źródła historyczne ukazujące aktywność polityczno-gospodarczą oraz intelektualną i twórczą ruchu społeczno-religijnego Braci Czeskich, którzy jako odłam husytyzmu w XVI wieku znaleźli azyl w Polsce i odegrali istotną rolę w historii protestantyzmu i czasów nowożytnych, mając w swoich szeregach tak wpływowe postaci jak Jan Ámos Komenský. Akta i Biblioteka Braci Czeskich ukazują też wyjątkowy w skali Europy stopień panującej we wczesno-nowożytnej Rzeczypospolitej tolerancji i swobody współistnienia różnych narodowości i wyznań. Szczególnie istotna jest korespondencja Braci Czeskich w sprawach religijnych z ośrodkami protestantyzmu w Europie. Akta zawierają cenne informacje do historii i pozycji kościołów protestanckich w Polsce, prób ich zjednoczenia, aktywności politycznej oraz wartości intelektualnych i twórczych, jakie reprezentowały parafie protestanckie.
Wpisane w 2017 roku:
Akt Unii Lubelskiej, z 1569 roku (wspólna nominacja polsko-litewsko-białorusko-ukraińsko-łotewska), przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Jest to unikalne świadectwo unii państwowej powstałej w czasach wczesno-nowożytnych w rezultacie negocjacji i porozumienia dwóch równych stron, przy istotnej roli parlamentu w procesie negocjacji, a następnie funkcjonowania unii. Wieńcząc tradycję polityczną wielokulturowej, wielonarodowej monarchii Jagiellońskiej i wcześniejszych unii polsko-litewskich, dzięki swojemu oddziaływaniu Unia Lubelska przyczyniała się do umacniania obywatelskich, republikańskich i demokratycznych tendencji w praktyce politycznej swych czasów. Wpisany dokument to egzemplarz wystawiony przez stronę litewską stronie polskiej. Po II wojnie światowej nieznane są losy egzemplarza wystawionego przez Koronę Wielkiemu Księstwu Litewskiemu.
Dokumenty polskiego wywiadu radiowego z okresu Bitwy Warszawskiej 1920 roku, przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym. Stanowią nowy typ źródła historycznego i wyjątkowe, pierwsze świadectwo istotnego znaczenia zastosowania techniki wywiadowczej, opartej na nasłuchu radiowym z użyciem zaawansowanych metod dekryptażu, dla rozstrzygnięcia jednej z decydujących bitew w dziejach świata.
Raport Jürgena Stroopa „Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk – in Warschau mehr! (Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!)”. Wpisany na międzynarodową Listę egzemplarz raportu przechowywany jest w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. Raport stanowi jedno z najważniejszych źródeł do historii Holokaustu. Jest urzędowym sprawozdaniem dotyczącym niemieckiej akcji tłumienia powstania w getcie warszawskim wiosną 1943 roku i Zagłady getta – największego wydzielonego, zamkniętego obszaru mieszkalnego dla ludności żydowskiej na terytoriach okupowanej przez III Rzeszę Europy. Przedstawia Holokaust z punktu widzenia oprawcy, a nie ofiary, przez co – wbrew intencji twórcy, nie gloryfikuje niemieckiej „odwagi, siły i ofiarności”, a staje się aktem oskarżenia i dowodem zbrodni popełnionej na ludności żydowskiej; zamiast wychwalać zasługi żołnierzy bezwzględnie wykonujących rozkazy, jest hołdem złożonym ich niewinnym ofiarom. Jest przestrogą o uniwersalnym znaczeniu – nie pozwala zapomnieć o obecnym okrucieństwie i brutalności, upamiętnia heroiczną walkę ludzi o godność i człowieczeństwo, która toczy się od zawsze, we wszystkich częściach świata.
Wpisane w 2023 roku:
Dokumenty nt. historii Hanzy – wspólna nominacja belgijsko-duńsko-estońsko-łotewsko-niemiecko-polska dokumentów istotnych dla długiej historii związku kupców i miast, sięgającego od Flandrii po Nowogród i norweskiego Bergen po Kraków, który odegrał istotną rolę jako przestrzeń wymiany gospodarczej i kultirowej w północnej Europie. Wpisanych zostało 17 wybranych dokumentów o szczególnym znaczeniu dla dziejów Hanzy. Polską część wpisu stanowi księga cła funtowego, z lat najpewniej 1369-1371, przechowywana w Archiwum Państwowym w Toruniu. Należy ona do najwcześniejszych dokumentów do historii handlu w tej części Europy.
(W powyższych opisach wykorzystano formularze nominacyjne wpisanych na Listę polskich obiektów; są one dostępne na stronach UNESCO prezentujących międzynarodową Listę Pamięci Świata).